Χέλμουτ Λανγκ: «Αισθάνομαι σαν να είμαι ξύπνιος κατά τη διάρκεια μιας χειρουργικής επέμβασης»

Οσοι κυκλοφορούσαν στα 90s και ντύθηκαν με ρούχα του Αυστριακού Helmut Lang εκτίμησαν την αρετή της ερμηνείας του για το τότε ανδρόγυνο, σήμερα άφυλο είδος ντυσίματός του. Ηταν ταυτόχρονα άψογα ραμμένα και πρακτικά σύγχρονα. Και τόσο λειτουργικά, λόγω των επεξεργασμένων τεχνολογικά υλικών τους, ώστε να φοριούνται στις μέρες γραφείου και τις νύχτες να συνεχίζουν να κυκλοφορούν για έξοδο σε σημεία πολιτιστικής αιχμής.

Από τότε ο Χέλμουτ Λανγκ παρέμεινε ένα μυθικό όνομα στη μόδα του τέλους του 20ού και των αρχών του 21ου αιώνα. Ειδικά όταν το 2005 έφυγε από τον χώρο της μόδας και έγινε καλλιτέχνης, ζώντας στο Λονγκ Αϊλαντ της Νέας Υόρκης, μακριά από την Ευρώπη, δουλεύοντας τη μεταμόρφωση των υλικών στο ατελιέ του, συγκεντρωμένος σε ένα δικό του κλειστό περιβάλλον.

Αυτό το διάστημα, καλεσμένος στο Λος Αντζελες από το ΜΑΚ Center for Art and Architecture (το παράρτημα στο Λος Αντζελες του Μουσείου Εφαρμοσμένων Τεχνών της Βιέννης) ο αυστριακός καλλιτέχνης παρουσιάζει την πρώτη του ατομική έκθεση με τίτλο «What remains behind» (Ο,τι μένει πίσω) σε ένα μοντερνιστικό αρχιτεκτονικό ορόσημο, την Οικία Σίντλερ στο δυτικό Χόλιγουντ. Η ριζοσπαστική ιδέα του Σίντλερ για έναν συνεργατικό χώρο ζωής/εργασίας δημιούργησε την πρώτη μοντέρνα κατοικία στο Λος Αντζελες με ανοιχτούς χώρους, τοίχους από ακατέργαστο σκυρόδεμα και τα συρόμενα πάνελ από καμβά. Η ιστορία της Οικίας Σίντλερ τοποθέτησε το Λος Αντζελες στις πνευματικές και ιδεολογικές ακτές των μεγάλων ευρωπαϊκών και αμερικανικών παραδόσεων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο σύγχρονος αυστριακός – επίσης εμιγκρές – καλλιτέχνης επιχειρεί τον διάλογο των έργων του με τον αρχιτεκτονικό χώρο.

ΕΥΡΗΜΑΤΙΚΗ ΜΟΔΑ. Ο Χέλμουτ Λανγκ έκανε καριέρα σχεδιάζοντας ρούχα μίνιμαλ ύφους, συχνά ανδρόγυνης αισθητικής, φτιαγμένα από ασυνήθιστα έως και αφόρετα υλικά. Εφτιαχνε μεταξωτές μπλούζες που έμοιαζαν με τις πλαστικές διάφανες σακούλες, πουκάμισα που άλλαζαν χρώμα όταν έρχονταν σε επαφή με το δέρμα και παλτό που τα πέτα τους κατέληγαν σε σχήμα φουσκωτού μαξιλαριού καμπίνας αεροπλάνου. Το πιο διάσημο ρούχο του φαίνεται ότι είναι ένα αμάνικο λαστιχένιο φόρεμα που απαιτούσε εκείνη που θα το φορούσε να ρίξει πάνω της άφθονο ταλκ πριν το δοκιμάσει.

Με τέτοιες αντιλήψεις ανορθόδοξης ευρηματικότητας γύρω από την έρευνα των σύγχρονων τρόπων ντυσίματος ο αυστριακός σχεδιαστής απόφοιτος της Σχολής Καλών Τεχνών της Βιέννης, στενός φίλος των καλλιτεχνών Μάρτιν Κίπενμπεργκερ, Ελφι Σεμοτάν και Λουίζ Μπουρζουά, συνέχιζε να δείχνει στη μόδα νέα βήματα, ώστε να μην παραπατά προς περασμένες δεκαετίες. «Η μόδα είναι μία από τις πιο δύσκολες δουλειές για να κάνεις, αν προσπαθείς βέβαια να την κάνεις καλά» έλεγε σε όλες τις συνεντεύξεις που ακολούθησαν μετά την έξοδό του από τη μόδα, το 2005. Είχε προηγηθεί η αποχώρησή του από τον ίδιο τον οίκο που είχε δημιουργήσει, καθώς ήταν ανέφικτη η συνεργασία του με τον όμιλο Prada, κατά 51% συνιδιοκτήτη της εταιρείας.

ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ. Ηταν η στιγμή που από ελεύθερο πεδίο πειραματισμού ανεξάρτητων ντιζάινερ ο χώρος της μόδας μετασχηματίστηκε σε τομέα επενδύσεων με έμφαση σε παραγωγή αντικειμένων που βαφτίστηκαν πολυτέλεια. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον ο Χέλμουτ Λανγκ ένιωθε περιορισμένος καθώς δεν τον ενδιέφερε η εμπορική παραγωγή επαναλαμβανόμενων πετυχημένων κομματιών. Τότε αποσύρθηκε στο σπίτι του στο Λονγκ Αϊλαντ και βγήκε μόνο όταν είχε αποφασίσει να αλλάξει μέσο. Η έρευνα των υλικών συνεχίστηκε προς την κατεύθυνση της γλυπτικής.

Το 2009 ο συλλέκτης και εκπρόσωπος του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ Δάκης Ιωάννου του ανέθεσε τον ρόλο επιμελητή στο ετήσιο Deste Fashion Collection. Ο Λανγκ συμμετείχε στη διαμόρφωση της ιδιάζουσας συλλογής γύρω από αντικείμενα μόδας, έντυπα και έργα τέχνης και δημιούργησε το «Front Row»: μία σειρά από πέντε αναδιπλούμενες λευκές καρέκλες που παραπέμπουν στη θέση εξουσίας, τόσο ποθητή και σημαντική για τον ανταγωνιστικό κόσμο των μίντια της μόδας, αλλά και άλλων πεδίων όπου η ιεράρχηση καθορίζει το σύστημα αξιών και αρμοδιοτήτων. Με αυτό το έργο ο καλλιτέχνης έδειξε ότι το σώμα δεν τον περιορίζει όπως τότε που το έντυνε, αλλά τον απελευθερώνει.

Το 2010 μία φωτιά που κατέστρεψε το αρχείο των συλλογών του ήταν η αφορμή για την καλλιτεχνική του αναγέννηση. Τα καμένα τόπια υφάσματος τα βούτηξε σε ρητίνη, τα άφησε να ψηθούν για ώρες κάτω από τον ήλιο και παρέταξε στύλους από αυτά για να συστηθεί ως αφαιρετικός γλύπτης της μορφής στην έκθεσή του στην γκαλερί Sperone στη Νέα Υόρκη.

Η ΝΕΑ ΕΚΘΕΣΗ. Στην τρέχουσα έκθεσή του «What remains behind» στα πέντε δωμάτια του Schindler House που σχεδιάστηκε από τον αυστριακό εμιγκρέ Ρούντολφ Σίντλερ το 1921, ο Χέλμουτ Λανγκ τοποθετεί δέκα γλυπτά και δύο κρεμαστά έργα. Πρόκειται για το σύνολο των παρεμβάσεων – επισκέψεών του πάνω στη φθορά της ύλης μετασχηματίζοντας τα συστατικά που χρησιμοποιούνται στο γέμισμα και την κατασκευή επίπλων (λατέξ, αφρολέξ), αφού τα έχει επεξεργαστεί με ρητίνη και άλλες συνθετικές ουσίες για να τα στηρίξει σε δομές από ατσάλι. Με αυτόν τον τρόπο ο αυστριακός καλλιτέχνης επιδιώκει να προσδώσει στα έργα μνήμη και κίνηση. Τα γλυπτά του μοιάζουν άλλοτε με υψωμένες γιγάντιες γροθιές ή με συμπλέγματα μυών που συσπώνται και δηλώνουν την προτίμησή του για υλικά «με παρελθόν, στοιχεία με αναντικατάστατη παρουσία που φανερώνουν σημάδια και μνήμες ενός προηγούμενου σκοπού». Η γλυπτική εγκατάστασή του, με τις ισχυρές αν και φανταστικές παρουσίες συλλογικών παρελθόντων και άγνωστων μελλοντικών γεγονότων, δείχνει τι απομένει όταν έχει συμβεί κάτι ανείπωτο.

Οι φωτογραφίες του διαβατηρίου σας που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «noisé» έδειχναν τις συχνές αφίξεις σας στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του ’70 και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80. Ποιες είναι οι αναμνήσεις σας από την Ελλάδα εκείνης της περιόδου;

Μόνο καλές στιγμές. Και παραμένουν ζωντανές μέχρι σήμερα. Κατά κάποιον τρόπο συνδέθηκα με την ελληνική ψυχή εκείνης της εποχής και βλέπω ένα μέρος του εαυτού μου μέσα της. Νοητικά, μάλλον δεν έφυγα ποτέ. Θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό που βρέθηκα στην Ελλάδα όταν ήταν ακόμα δυνατό να είσαι αθώος, που συνδέθηκα με την απλή ζωή και συμμετείχα στη χαρά, το δράμα και το τραύμα των Ελλήνων. Ενιωθα πάντα θερμά ευπρόσδεκτος, όπως το νιώθω και με τους σημερινούς έλληνες φίλους μου.

Σας λείπει το ευρωπαϊκό σας παρελθόν;

Το παρελθόν σου γενικά δεν σε εγκαταλείπει ποτέ. Είμαι Ευρωπαίος μέσα και έξω. Απλώς τυχαίνει να ζω στο εξωτερικό, προς το παρόν.

Η σημερινή πραγματικότητα στην Αμερική σάς θυμίζει τη διαδρομή σας για την απόκτηση μιας νέας ταυτότητας σε μια νέα χώρα;

Εχω εκτοπιστεί παρά τη θέλησή μου (όταν ήμουν πολύ μικρός για να αποφασίσω μόνος μου) ή με δική μου επιθυμία αρκετές φορές στη ζωή μου (με τη δική μου θέληση, ειδικά στο Παρίσι, για μεγάλο χρονικό διάστημα). Κάθε εμπειρία σε εμπλουτίζει, διευρύνει το μυαλό σου και την προσωπική σου εξέλιξη. Δεν είμαι σίγουρος αν υπάρχει ή υπήρχε μια νέα ταυτότητα που έπρεπε να δημιουργηθεί. Πραγματικά, δεν σκέφτομαι ούτε αναλογίζομαι την ταυτότητά μου. Πιθανώς άλλοι το κάνουν αυτό ούτως ή άλλως. Με την καλύτερη έννοια θεωρώ τον εαυτό μου χωρίς σύνορα, να μην περιορίζομαι από σύνορα.

Υπάρχουν λέξεις που να περιγράφουν το σημερινό Zeitgeist;

Πριν από λίγο καιρό χάσαμε την μπάλα σε πολλά επίπεδα. Ολα εξαρτώνται από το πώς θα μαζέψουμε τα κομμάτια συλλογικά. Αυτή τη στιγμή αισθάνομαι σαν να είμαι ξύπνιος κατά τη διάρκεια μιας χειρουργικής επέμβασης.

Ποια δεκαετία ήταν καθοριστική για εσάς και σας επηρέασε καλλιτεχνικά;

Θα έλεγα κάθε μέρα της ζωής μου είναι καθοριστική.

Στα Ημερολόγιά του ο δανός φιλόσοφος Σόρεν Κίρκεγκωρ αναφέρει: «Είναι αλήθεια αυτό που μας λέει η φιλοσοφία, ότι πρέπει να κατανοήσουμε τη ζωή κοιτάζοντας προς τα πίσω». Θεωρείτε ότι αυτή η πεποίθηση σχετίζεται με τη δική σας καλλιτεχνική σκέψη;

Σχετίζεται με κάθε σκέψη και όλο το εύρος της ζωής. Το συσσωρευμένο παρελθόν είναι το άθροισμα αυτού που είμαστε σήμερα, του πώς αισθανόμαστε και τι κάνουμε. Είναι διαρκώς εξελισσόμενο. Υπάρχει μια παραβολή κατά την οποία η ζωή κάποιου είναι μια ανοδική σπείρα όπου καθώς εξελίσσεσαι βλέπεις τα ίδια ζητήματα πάντα από μια διαφορετική οπτική γωνία. Ιδανικά, κάνεις το καλύτερο που μπορείς σε κάθε περίπτωση.

Η σειρά γλυπτών σας που παρουσιάζετε στο Λος Αντζελες έχουν ίχνη μιας προσωπικής ιστορίας; Λειτουργούν αυτά τα έργα ως αυτοβιογραφία;

Οχι. Θα πρέπει να είναι αυθύπαρκτα. Εν μέρει έχουν μια χιμαιρική ποιότητα καθώς μεγεθυσμένες όψεις ή φανταστικά τμήματα των επιφανειών τους παίρνουν μια απροσδιόριστη έκφραση. Αλλά είναι η εσωτερική ένταση και η δράση που αποφασίζει την τελική μορφή τους, αν και δεν είμαι σίγουρος πότε αναδύεται η μορφή και προτιμώ η μορφή να μην έχει προκαθορισμένη σημασία. Σε μεγάλο βαθμό καθοδηγούμαι από το ένστικτο και διατυπώνω τη μορφή μόνο στο τέλος της διαδικασίας.

Τι σας συγκινεί στην Οικία Σίντλερ;

Σχετίζομαι με τη νεωτερικότητα, τα ίχνη πειραματισμών και της απλής ζωής, όπως και με τον χαρακτήρα του Σίντλερ να είναι πιστός στον εαυτό του και να μην έχει μεγάλη υποστήριξη γι’ αυτήν την ποιότητά του.

Βρίσκετε στην ποιητική της απώλειας κάτι που εμπνέει τη δημιουργικότητά σας;

Η απώλεια είναι μέρος της ζωής μας και του κύκλου της ζωής γενικότερα. Αλλά το καλό λίπασμα δημιουργεί καλό έδαφος για να αναπτυχθεί ένας σπόρος.

Η καλλιτεχνική σας πρακτική φαίνεται να βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με ένα κρυφό συλλογικό τραύμα. Τι βρήκατε στα ερείπια και το μετατρέψατε σε έργο τέχνης;

Δεν είναι αυτό που συμβαίνει, αλλά το πώς το αντιμετωπίζεις. Η δύναμη βρίσκεται στα ενδότερα της ζωής, τον διάλογο, το τραύμα, τη φευγαλέα εκπλήρωση. Στο να αφήνεις πίσω σου την ασφάλεια της εμπειρίας για να δημιουργηθούν νέες πραγματικότητες και συναινετικές ευκαιρίες.

Εχουν περάσει 16 χρόνια από τότε που το έργο σας «Front Row» εκτιμήθηκε ως ένα βαθύ σχόλιο για τον κόσμο της μόδας. Πιστεύετε ότι αν σας ζητούσαν σήμερα, το 2025, να κάνετε ένα έργο για τη μόδα θα κάνατε το ίδιο;

Ο κόσμος δεν είναι ο ίδιος, αλλά ούτε και εγώ. Νέο έργο, νέα αρχή, νέο αποτέλεσμα. Διαφορετικές εποχές χρειάζονται διαφορετικές απόπειρες σχολιασμού.

Τι μένει πίσω, όπως αναφέρει ο τίτλος της έκθεσής σας; Μόνο σκόνη και φόβος ή ελπίδα πίσω από το σκοτάδι;

Ο τίτλος της έκθεσης είναι τόσο ένας προβληματισμός όσο και ένα προμήνυμα. Δεν αποδίδω ένα συγκεκριμένο υπονοούμενο συναίσθημα ούτε προς τη μία ούτε προς την άλλη κατεύθυνση. Είναι επίσης ένα ερώτημα.