Από τη Σαρδηνία στη χειραφέτηση

Ο Αντόνιο Γκράµσι έχει το προνόµιο να παρατίθεται συχνά, αν και κάποιες φορές όχι µε την απαραίτητη ακρίβεια. Για παράδειγµα, ποτέ δεν χρησιµοποίησε τη φράση «εποχή των τεράτων», αφού στη συγκεκριµένη σηµείωση από το Τετράδιο 3 µιλάει για «νοσηρά φαινόµενα», χωρίς αυτό να µειώνει τη σηµασία και την επικαιρότητα των διαπιστώσεών του για όσα µπορούν να εµφανιστούν σε συγκυρίες βαθιάς πολιτικής κρίσης, όπου ένα ολόκληρο µοντέλο διαχείρισης και άσκησης πολιτικής φτάνει στα αναγκαστικά – και καταστροφικά – όρια χωρίς να είναι σαφές το περίγραµµα µιας εναλλακτικής ιστορικής προοπτικής. Για αυτόν τον λόγο και έχουν ιδιαίτερη σηµασία µελέτες που προσπαθούν να ασχοληθούν συστηµατικά µε ένα έργο που είναι γραµµένο στις δύσκολες συνθήκες της φυλακής του φασιστικού καθεστώτος, ανολοκλήρωτο, αποσπασµατικό και εν εξελίξει. Ιδίως όταν προσπαθούν να µην περιοριστούν σε µια φιλολογική προσέγγιση αλλά αναζητούν διασυνδέσεις µε ευρύτερες συζητήσεις.

Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι το βιβλίο του Τζιάνι Φρέσου «Questioni gramsciani. Dall’ intepretazione alla transformazione del mondo» (Γκραμσιανά ερωτήματα. Από την ερμηνεία στον μετασχηματισμό του κόσμου). Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κάλιαρι, ο Φρέσου έχει ήδη σημαντική θεωρητική παρουσία τόσο στην Ιταλία όσο και στη Βραζιλία όπου δίδαξε για αρκετά χρόνια, συμβάλλοντας μάλιστα και στη μετάφραση των Τετραδίων της Φυλακής στα πορτογαλικά.

Αποικιοκρατική σχέση

Το πρώτο μέρος του βιβλίου του στέκεται σε ένα ιδιαίτερα σημαντικό ερώτημα για το έργο του Γκράμσι: πώς διαμόρφωσε την αντίληψή του για τους υποτελείς όπως τη βλέπουμε ιδίως στο Τετράδιο 25 και η οποία με τη σειρά της αποτέλεσε και την αφετηρία για τη θεωρητική σχολή των Σπουδών των Υποτελών (Subaltern Studies) που έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή στο ευρύτερο ρεύμα των Μετα-αποικιακών Σπουδών. Μέσα από μια προσεκτική ανάγνωση όχι μόνο των Τετραδίων αλλά και των νεανικών και μεταγενέστερων παρεμβάσεων του Γκράμσι, μαζί με μια επιστροφή στην ιστοριογραφία της Σαρδηνίας, ο Φρέσου υπογραμμίζει ότι ήταν η συνθήκη μιας αποικιοκρατικής σχέσης ανάμεσα στο κεντρικό κράτος και τη Σαρδηνία και οι επιπτώσεις για τις αγροτικές μάζες που σε μεγάλο βαθμό τροφοδότησαν και τη σκέψη του Γκράμσι στην προσπάθειά του να μελετήσει την κατάσταση των υποτελών τάξεων και ομάδων. Διαπιστώσεις του Γκράμσι όπως ότι η ιστορία των υποτελών κοινωνικών ομάδων είναι «αναγκαστικά κατακερματισμένη και επεισοδιακή», ή ότι «οι υποτελείς ομάδες υπόκεινται πάντα στις πρωτοβουλίες των κυρίαρχων ομάδων, ακόμη και όταν ξεσηκώνονται και εξεγείρονται· μόνο μια «μόνιμη» νίκη σπάει, αν και όχι αμέσως, την υποταγή τους», τροφοδοτήθηκαν και από την εμπειρία του στη Σαρδηνία.

Αυτό φέρνει τον Φρέσου σε μια επόμενη ενότητα στην οποία εξετάζει το πώς έβλεπε ο Γκράμσι την αποικιακή συνθήκη. Αυτό έχει να κάνει με την εμπειρία της Σαρδηνίας και των αγροτικών πληθυσμών της, αλλά και με την ευρύτερη σημασία αποδόθηκε από το κομμουνιστικό κίνημα και την Τρίτη Διεθνή στους αντιαποικιακούς αγώνες, με τον Φρέσου να υπογραμμίζει ότι αυτό σήμαινε μεγαλύτερη έμφαση στη συμμαχία ανάμεσα στην εργατική τάξη και τους αγρότες, κάτι που υπογραμμίζει την ανάγκη του Γκράμσι να επεξεργαστεί μια θεωρία των υποτελών κοινωνικών ομάδων που να μην περιορίζεται μόνο στην εργατική τάξη.

Η σχέση με τον φιλελευθερισμό

Ο Φρέσου στρέφεται στη συνέχεια σε ένα άλλο ερώτημα κρίσιμο για την κατανόηση της σκέψης του Γκράμσι, αυτό της σχέσης του με τον φιλελευθερισμό. Αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τη διανοητική πορεία του Γκράμσι, αυτή που ο Ντομένικο Λοσούρντο περιέγραψε ως τη μετατόπιση «από τον φιλελευθερισμό στον κριτικό κομμουνισμό», αλλά και με την ίδια την παρουσία του φιλελευθερισμού στην ιταλική διανοητική και πολιτική ιστορία. Ο Φρέσου υπενθυμίζει τις αναλύσεις του Γκράμσι για το πώς μέσα στην ιστορία της διαμόρφωσης του ιταλικού κράτους απουσίασε μια αυθεντικά δημοκρατική δύναμη, ικανή να παίξει έναν ηγεμονικό ρόλο, στοιχείο που αποτέλεσε και παράμετρο της πολιτικής κρίσης που τελικά άφησε περιθώριο στον φασισμό να καλύψει το κενό. Αυτό μπορεί να εξηγήσει τον διάλογο του Γκράμσι με τους στοχαστές που προσπάθησαν να προτείνουν έναν φιλελεύθερο δημοκρατικό δρόμο απέναντι στον φασισμό, με αποκορύφωμα τον Μπενεντέτο Κρότσε και την προσπάθειά του να στοχαστεί τη δυνατότητα ενός «ηθικού κράτους». Κυρίως, όμως, αναδεικνύει ότι μία από τις βασικές συνεισφορές του Γκράμσι ήταν ότι κατάφερε να καταδείξει ότι ορισμένα από τα αιτήματα του φιλελευθερισμού (που τον διέκρινε από τον οικονομικό φιλελευθερισμό), όπως ήταν η αυτονομία και η χειραφέτηση του ατόμου, μπορούσαν πραγματικά να εκπληρωθούν μόνο στον χειραφετητικό ορίζοντα μιας κομμουνιστικής προοπτικής.

Γκράμσι και μαρξισμός

Αυτό φέρνει τον Φρέσου στο ερώτημα της ιδιαίτερης σχέσης του Γκράμσι με τον μαρξισμό, υπογραμμίζοντας ότι τα ερωτήματα που ανέδειξε, τόσο με τη θεωρία για τη σχέση ανάμεσα σε κοινωνία των πολιτών και σε πολιτική κοινωνία μέσα στο «ολοκληρωμένο κράτος» όσο και με τη θεωρία της ηγεμονίας, δεν ανέδειξαν τα όρια του μαρξισμού – κάτι στο οποίο θα κατέτεινε μια ανάγνωση των παρεμβάσεων του Μόμπιο –, όσο την αναγκαιότητα και δυνατότητα ριζικής ανανέωσής του. Σε αυτό το πλαίσιο υπογραμμίζει τη σημασία της εμπειρίας του Γκράμσι, ως αντιπροσώπου στην Κομμουνιστική Διεθνή, που εκτός των άλλων συνέπεσε με τη μεγάλη προσπάθεια του Λένιν να αναμετρηθεί με νέα ερωτήματα και άρα να στοχαστεί τη μαρξιστική θεωρία, στην πράξη, ως ένα πεδίο ανοιχτό και σε τελική ανάλυση πειραματικό. Αυτό αναδεικνύει την ιδιαίτερη σημασία που έχει η «μεταφρασιμότητα» των φιλοσοφικών τοποθετήσεων σε πολιτικές αλλά και του ίδιου του μαρξισμού σε διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά συγκείμενα. Κάτι που απλώς υπογραμμίζει τη διαρκή επικαιρότητα τη σκέψης του Γκράμσι.