Πού πάει ο καπιταλισμός;
Η μελέτη του Θεόδωρου Π. Λιανού «Το μέλλον του καπιταλισμού» αναδεικνύει τη σημασία του παγκόσμιου πληθυσμού για το μέλλον του καπιταλιστικού συστήματος. Με δεδομένο το μέγεθος της Γης, ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η συνεχής αύξηση δεν αποτελεί έναν απλά περιοριστικό παράγοντα στην εξέλιξη του καπιταλισμού αλλά ναρκοθετεί την επιβίωσή του.
Το βιβλίο ξεκινά με την παρουσίαση των δύο βασικών χαρακτηριστικών του καπιταλιστικού συστήματος, την ύπαρξη ατομικής ιδιοκτησίας και την ελευθερία στις επιλογές. Τονίζεται η ανάγκη της συνεχούς ανάπτυξης και πραγματοποίησης κερδών όχι μόνο ως επιθυμητή αλλά και ως βασική προϋπόθεση για την επιβίωση του καπιταλισμού. Γιατί όμως θεωρούμε σήμερα πως το τέλος του καπιταλισμού, στην παρούσα τουλάχιστον μορφή του, είναι κοντά;
Ο συγγραφέας πριν δώσει τη δική του απάντηση, παρουσιάζει συνοπτικά τις βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις για το μέλλον του καπιταλισμού. Προσεγγίσεις, οι οποίες κινούνται από τη βεβαιότητα περί κατάρρευσης του καπιταλισμού λόγω των εγγενών αντιφάσεών του, μέχρι και περισσότερο ευνοϊκές, πως τελικά θα επιβιώσει.
Η πραγματικότητα, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, θέλει τον καπιταλισμό να ανανεώνεται, να εκσυγχρονίζεται και να κυριαρχεί παγκοσμίως. Εύλογα επομένως σκέφτεται κανείς πως ο παγκόσμιος καπιταλισμός ίσως τελικά να μην κινδυνεύει να καταρρεύσει από οικονομικές κρίσεις. Αυτό όμως δεν περιορίζει τις πιθανότητες κατάρρευσης στο ορατό μέλλον από άλλες αιτίες. Σε αυτές εστιάζει ο συγγραφέας, ειδικότερα στον υπερπληθυσμό και την περιορισμένη Γη.
Η απειλή του υπερπληθυσμού
Για να δείξει την επίδρασή τους, ο Λιανός δημιουργεί ένα υπόδειγμα πολλών περιόδων με το οποίο δείχνει πως ένας συνεχώς αυξανόμενος πληθυσμός, με σταθερή καλλιεργήσιμη γη και μεταβλητούς τους άλλους δύο παραγωγικούς συντελεστές (εργασία και κεφάλαιο), οδηγεί σε κρίση (στασιμότητα στην παραγωγή, εμφάνιση ανεργίας, μείωση των μισθών), παρά το γεγονός ότι το ποσοστό κέρδους συνεχίζει να αυξάνει και να αποτελεί κίνητρο για επενδύσεις. Το συμπέρασμα από αυτή την ανάλυση είναι ότι η καίρια απειλή για τον καπιταλισμό είναι ο υπερπληθυσμός σε συνδυασμό με τον κίνδυνο μιας μεγάλης επισιτιστικής κρίσης.
Η εναλλακτική που προτείνει ο Λιανός είναι η υιοθέτηση ενός μοντέλου σταθερής οικονομίας που συνδυάζει τρία πράγματα: ένα καλό βιοτικό επίπεδο, οικολογική ισορροπία και σταθερό πληθυσμό. Για τον σκοπό αυτό τρέχει, με τα ίδια δεδομένα, ένα οικονομικό υπόδειγμα παρεμφερές, με μόνη διαφορά την υπόθεση περί σταθερότητας του πληθυσμού. Η τροποποίηση αυτή οδηγεί σε αποτελέσματα τα οποία αλλάζουν δραματικά. Το ποσοστό κέρδους τείνει να μηδενιστεί, η καθαρή επένδυση το ίδιο, η παραγωγή αυξάνει αργά και τείνει να σταθεροποιηθεί. Αυξήσεις στο ύψος της παραγωγής, με δεδομένα το μέγεθος της Γης, δηλαδή της καλλιεργήσιμης γης και τον πληθυσμό, δηλαδή το εργατικό δυναμικό, μπορούν να επιτευχθούν μόνο με βελτιώσεις στην τεχνολογία ή/και με κρατικές παρεμβάσεις. Δεδομένης ωστόσο της τεχνολογίας, το μέγεθος της παραγωγής προσδιορίζεται από την ανάγκη διατήρησης της οικολογικής ισορροπίας.
Ο συγγραφέας κλείνει τη μελέτη του τονίζοντας πως η ύπαρξη ανυπέρβλητων ορίων στη χρήση των πόρων και οι σκληρές όψεις της επερχόμενης επισιτιστικής κρίσης, δείχνουν με σαφήνεια ποιο θα είναι το γενικό οικονομικό σύστημα μετά την κρίση. Ανεξάρτητα από το ποιο πολιτικό σύστημα θα επικρατήσει, καπιταλιστικό, σοσιαλιστικό ή σοσιαλδημοκρατικό, το οικονομικό σύστημα του μέλλοντος δεν μπορεί να είναι άλλο από αυτό της σταθερής οικονομίας.
Το βιβλίο είναι καλογραμμένο σε καλά ελληνικά, αποφεύγοντας δυσνόητες διατυπώσεις. Ο Λιανός έχοντας ταυτόχρονα το χάρισμα του καλού δασκάλου και του επιστήμονα – ερευνητή μεταδίδει εύκολα στον αναγνώστη με κατανοητό τρόπο σύνθετες θεωρητικές προσεγγίσεις. Ταυτόχρονα με απλά οικονομικά υποδείγματα εξηγεί τις βασικές λειτουργίες του οικονομικού συστήματος και τη σημασία των επιμέρους μεταβλητών.
Εξι «μαθήματα»
Τί μαθαίνει, λοιπόν, κανείς διαβάζοντας το βιβλίο:
Πρώτον, τα βασικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος, την ανάγκη του για συνεχή ανάπτυξη ως όρο επιβίωσής του, τα δεδομένα πάνω στα οποία αυτή ήταν μέχρι σήμερα δυνατή και κατά πόσον νέα δεδομένα μπορούν να εμποδίσουν την περαιτέρω ανάπτυξή του.
Δεύτερον, τις βασικές θεωρίες ανάλυσης και κυρίως πρόβλεψης για το μέλλον του καπιταλισμού, από τους θεωρητικούς οικονομολόγους και τη βεβαιότητά τους για την επερχόμενη κατάρρευση του καπιταλισμού (Marx, Schumpeter, Οικοσοσιαλιστές κ.ά.) μέχρι τους υποστηρικτές μιας «αγνωστικιστικού» τύπου πεσιμιστικής προσέγγισης για το μέλλον ή και τους σχετικά αισιόδοξους για τη μακροημέρευσή του, με μνεία ωστόσο στην ανάγκη διορθωτικών κρατικών παρεμβάσεων (Keynes, Stiglitz κ.ά.).
Τρίτον, την ανάγκη διεύρυνσης της συζήτησης για το μέλλον του καπιταλιστικού συστήματος τα ζητήματα του υπερπληθυσμού και της καταστροφής του περιβάλλοντος, καθώς και της δεδομένης έκτασης της Γης, ενός παράγοντα πλήρως περιοριστικού στην περαιτέρω ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής και της προσφοράς τροφίμων.
Τέταρτον, μία καλή εμπειρική εικόνα των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών δεδομένων που αναδεικνύουν τις μεγάλες διαφορές και ανισότητες μεταξύ ενός σχετικά αντιπροσωπευτικού δείγματος χωρών, με έμφαση στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται δείχνουν πως ούτε το παρόν και προφανώς ούτε και το μέλλον του καπιταλισμού (μπορεί να) είναι κοινό σε όλες τις χώρες.
Πέμπτον, τη χρήση απλών οικονομικών υποδειγμάτων για την κατάδειξη τόσο των ορίων του υπάρχοντος καπιταλιστικού συστήματος, όσο και των δυνατοτήτων του προτεινόμενου οικονομικού υποδείγματος της σταθερής οικονομίας. Ταυτόχρονα, διδάσκει τη δυνατότητα ενσωμάτωσης μη «κλασικών» οικονομικών μεταβλητών, όπως πληθυσμός, περιβάλλον κ.ά. σε απλά οικονομικά υποδείγματα.
Εκτον, πιθανά μοντέλα, περισσότερο ως προτάσεις για τη δημιουργία της μελλοντικής κοινωνίας, παρά ως μοντέλα κοινωνικής οργάνωσης, ως πηγή έμπνευσης για το παρόν και το μέλλον. Πρόκειται για σκέψεις και ιδέες λιγότερο ή περισσότερο σοσιαλιστικού – σοσιαλδημοκρατικού προσανατολισμού που θα μπορούσαν να πλαισιώσουν πολιτικά το υπόδειγμα της σταθερής οικονομίας.