ΕΚΑΣ: Η ιστορία μιας απρόσμενης επιτυχίας

Στους απολογισμούς της εκσυγχρονιστικής διακυβέρνησης το ΕΚΑΣ κατέχει περίοπτη θέση. Πώς εξηγείται αυτό; Γιατί αποτέλεσε «τομή» η καθιέρωση του ΕΚΑΣ; Τι μας δείχνουν οι λεπτομέρειες της ιστορίας αυτής για το πώς ο Κώστας Σημίτης προωθούσε το όραμά του για τη σοσιαλδημοκρατία;

Στην αρχή υπήρξε μια ιδεολογική συζήτηση για τη σχέση κοινωνικής πολιτικής και σταθεροποίησης. Οταν το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε το 1993, η διάβρωση των συντάξεων από τον πληθωρισμό ήταν διπλάσια από τις απώλειες των μνημονίων. Αυτό δημιουργούσε πιέσεις για αποκατάσταση, που θα αναιρούσαν όποια δημοσιονομική προσαρμογή. Το 1995 αυτό εκφράστηκε από το υπουργείο Οικονομίας με τη θέση ότι «η κοινωνική πολιτική αποτελεί επιβράβευση της ανάπτυξης, έπεται και δεν προηγείται».

Την άποψη αυτή αμφισβήτησε ευθέως ο Κώστας Σημίτης, ως απλός βουλευτής σε μεγάλη κομματική εκδήλωση, τον Οκτώβριο 1995, υποστηρίζοντας ότι η πραγματική κοινωνική πολιτική οφείλει να είναι εργαλείο ανάκαμψης, συνοδεύοντας και διευκολύνοντας τις αλλαγές. Μπορεί να το κάνει αυτό μέσω της επιλεκτικότητας, που στηρίζει όσους έχουν αποδεδειγμένη ανάγκη, αντί να μοιράζει προνόμια.

Λίγους μήνες αργότερα, την άνοιξη 1996, ο Σημίτης, ως πρωθυπουργός, καλείται να αποδείξει ότι τα λόγια του δεν ήταν κενά περιεχομένου. Ο τρόπος αναπλήρωσης της αξίας των συντάξεων ανατίθεται σε επιτροπή διαλόγου με συμμετοχή κοινωνικών εταίρων και υπουργείων.

Οταν συγκροτήθηκε η επιτροπή, η οικονομική κατάσταση των χαμηλοσυνταξιούχων ήταν άγνωστη: Τα ασφαλιστικά ταμεία κατέγραφαν (όταν κατέγραφαν) επιταγές και όχι συντάξεις. Το πλήθος των Ταμείων αλλά και η ύπαρξη τελείως διαφορετικού συστήματος για το Δημόσιο περιέπλεκαν την κατάσταση. Τέλος, η ανυπαρξία ΑΜΚΑ απέτρεπε τη συσχέτιση ατόμων με ποσά, σημαντικό θέμα όταν πολλοί εισέπρατταν περισσότερες από μία σύνταξη (κύρια και επικουρική). Αποτέλεσμα, αν και ήταν γνωστό ότι κάποιοι είχαν μεγαλύτερο πρόβλημα, η ταυτότητά τους ήταν άγνωστη. Αυτό σήμαινε ότι τα ποσά που θα διατίθεντο για την τόνωση των χαμηλών συντάξεων θα έπρεπε να διαιρεθούν σε τόσο πολλά κομμάτια που «δεν θα αρκούσαν ούτε για ένα πακέτο τσιγάρα». Το δίλημμα ήταν αμείλικτο: ουσιαστικές αυξήσεις ή εκτροχιασμός της οικονομικής πολιτικής;

Τον γόρδιο δεσμό έκοψε μια διαδικασία που είχε μελετηθεί για (α) πώς θα μπορούσαν να εντοπιστούν αυτοί με τις χαμηλότερες συντάξεις και (β) πώς τα ποσά θα μπορούσαν να τους χορηγηθούν με ταχύτητα και χωρίς ταλαιπωρία.

Το πρώτο ερώτημα απαντήθηκε με μια πρωτοφανή για την εποχή ιδέα: την αξιοποίηση φορολογικών δηλώσεων για τη διακρίβωση της ανάγκης. Οι χαμηλοσυνταξιούχοι υπέβαλαν φορολογική δήλωση, αφού δικαιούνταν επιστροφές, ενώ δεν υπήρχε κίνητρο απόκρυψης εισοδημάτων από συντάξεις. Το βασικό κριτήριο (ο «κόφτης») υπολογίστηκε με προσοχή προκειμένου να εστιάζει σε έναν αριθμό αρκετά χαμηλό ώστε τα διαθέσιμα χρήματα να «πιάνουν τόπο». Παράλληλα όμως η ανάγκη εκείνων των ανθρώπων, 250 από τους 800 χιλιάδες με χαμηλή κύρια σύνταξη, ήταν πέραν αμφισβήτησης.

Το πρόβλημα της χορήγησης ήταν εξίσου σημαντικό. Οι αντιρρήσεις εστίαζαν πλέον στις δυσκολίες χορήγησης των ποσών. Σύμφωνα με την αντιπολίτευση αυτό ήταν στην πράξη ανέφικτο. Εδώ εφαρμόστηκε η δεύτερη καινοτομία – μια απλή διαδικασία που εμπιστεύθηκε τους πολίτες, αφού η χορήγηση βασίστηκε σε δική τους ατομική δήλωση, αφήνοντας τους ελέγχους για μετά. Κρίσιμη ήταν και η ευελιξία (κυρίως του ΙΚΑ) που κατάφερε να διεκπεραιώσει όλες τις αιτήσεις σε λίγες εβδομάδες τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1996.

«Εκάς οι βέβηλοι» έλεγαν στην Ελευσίνα. Αντιθέτως, το ΕΚΑΣ στέφθηκε με επιτυχία. Απέδειξε ότι τα λόγια μπορούσαν να γίνουν πράξη. Φτάνει να εξασφαλίζονταν σαφήνεια στους στόχους, επιμονή, προγραμματισμός, ομαδικότητα, πειθώ και επιχειρήματα. Και, πάνω από όλα, ένας Κώστας Σημίτης.

Ο Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά