Мұнай көп, мәселе де көп

Қазақстанда мұнай саласы ешқашан ашық болған емес. Елдегі ірі кен орындарының төңірегіндегі келісімдер ғана емес, мұнай компанияларының түпкі иесі туралы ақпарат та көпшілік үшін құпия.

Мұнай саласында қыруар ақша бар. Ақша өндіріс қуатына жұмсалып, кейін пайда түрінде шығарылады. Мұнай саласындағы қыруар қаражат айналымы бейресми жүріп жатқаны тағы бар.

Қазақстан тарихындағы сыбайлас жемқорлыққа қатысты ең ірі жанжал да осы салада болған: 2000 жылдардың басында америкалық прокурорлар заңгер Джеймс Гиффенді Қазақстанның жоғарғы басшыларына пара берді деп айыптады.

«Қазақгейт» солай басталды. Швейцария ондаған миллион доллар қаражатты ала алмайтындай етіп қойды, кейін ол білім саласында біраз жобаны жүзеге асыру мақсатымен арнайы құрылған «Бота» қорына қайтарылды.

Бұл іс бойынша Қазақстанда да, одан тыс жерде де Гиффеннен басқа ешкімге айып тағылған жоқ, оған қоса, істегі «Ко-1» және «Ко-2» деген жұмбақ тұлғалардың кім екені ресми түрде әлі күнге дейін айтылған жоқ. Әйтсе де, бұл аббревиатуралардың артында кім тұрғаны үлкен құпия болды деу қиын. Гиффен де, «Ко-2» болуы мүмкін кісі де дүниеден өтті. 

Қазақстанның үшінші премьер-министрі Нұрлан Балғымбаев «Қазақгейт» басталғанда қызметінен айырылды. Фото Рахым Қойлыбаевтыкі

Мұнай магнаттары

Қазақстанның мұнай саласын зерттеу «Қазақгейтке» дейін де, кейін де жүріп жатты.

2022 жылғы Қаңтар оқиғасынан кейін Қазақстанды «жаңа» және «ескі» деп екіге бөлу қалыптасты. Бұл шын мәнінде бұрынғы Қазақстаннан алыстай қоймаса да, реформатор имиджі үшін жанталаса жұмыс істеп жатқан қазіргі билікке ыңғайлы формула.

Дәл осы «ескі Қазақстанға» және оған қатыстыларға тиесілі болу кейінгі үш жылдағы мұнай-газ саласындағы талай өзгерістің мәнін ашады. Бұрынғы президент отбасының бірнеше мүшесі мен оған ең жақын бизнесмендер мұнай-газ саласындағы активтерінің бір бөлігінен айырылғандар қатарында болды.

Осылай, Қаңтар оқиғасынан кейін Қашағанда газ өңдеу зауытын салуға тиіс компанияның иесі ауысты. «Азаттықтың» зерттеуі оны Дариға Назарбаеваның күйеуі Қайрат Шәріпбаевпен байланыстырды. Енді зауытты Қатардан келген инвесторлар салады.

Дариға Назарбаеваның бұрынғы құдасы Қайрат Боранбаев 2022 жылдың наурыз айында газ сату кезінде ақша жымқырды деген күдікпен қамауға алынған. «Власть» есебі бойынша, ол 90 миллиард теңгеден асатын көптеген активін мемлекетке беріп, екі жылдан кейін бостандыққа шықты. Оның ішінде газ компаниялары да бар.

Прокурорлар Helios жанармай құю станциялары желісінің және бірнеше мұнай-газ компаниясының иесі Сәрсеновтер отбасынан 2000 жылдары арзан бағаға сатылған Маңғыстау облысындағы жер телімін тартып алды.

Ұзақ жыл бойы «қолсұқпас» болып көрінген бұрынғы құрылыс министрі, Тимур Құлыбаевтың әкесі Асқар Құлыбаевтан Ақтаудағы құны 66 миллион доллар болатын мұнай терминалын тартып алды.

Тимур Құлыбаевтың өзі көп жыл бойы бизнес серіктес болған Данияр Әбілғазинмен бірге 2022 жылдың шілдесінде тағы бір маңызды активіне, Қазақстандағы негізгі отын жеткізуші Petrosun компаниясына иелік етуді тоқтатты. Серіктестер бақылауындағы үлес «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясының иелігіне өтті. Ол үлестің қандай шартпен қолдан қолға өткені айтылған жоқ. 

Тимур Құлыбаев. фото Liter.kz сайтынан алынды

Тимур Құлыбаев әрдайым Қазақстанның мұнай-газ саласындағы басты ойыншы болып саналды. KazEnergy қауымдастығының, Қазақстандағы мұнай-газ алпауыттарының, оған қоса, ресейлік «Газпром» компаниясының директорлар кеңесінің басшысы болуы бұл рөлін айқындай түсті.

Құқық қорғау органдары Құлыбаевтың мұнай-газ саласындағы бизнесіне қатысты тек екі рет ресми тексеру жүргізді: 2013 жылы Құлыбаевтың мәмілелерін тексерген Швейцариядағы әріптестерімен (іс жабылды) серіктес болды; 2020 жылы Financial Times басылымы Құлыбаевтың Орталық Азия мен Қытай арасындағы газ құбыры құрылысына қатысуы туралы зерттеу жарияланғаннан кейін. Ол кезде бизнесменнің өзі бас прокуратурадан өзіне қатысты материалдарды тексеруді өтініп, құзырлы орган заң бұзу фактісін таппаған.

Тимур Құлыбаев пен оның Қазақстанда миллиардтаған доллар табыс тауып отырған батыс мұнай компанияларымен жылдар бойғы қарым-қатынасы зерттеуші журналистердің халықаралық консорциумы мен «Власть» редакциясымен қоса 20 серіктес медианың жаңа #CaspianCabals зерттеуінің нысанасы болып отыр.

Құпияны ашу

2023 жылы Қазақстан Қашағанды ​​игерушілерге қарсы халықаралық арбитражға шағым түсірді. Шағымда көрсетілген сома өте қомақты – 13 миллиард доллар (оған қоса, экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін 3,5 миллиард доллар). Батыс компанияларын келісімшарттағы міндеттемелерді орындамады деп айыптады. 

Қашаған. Фото ашық дереккөздерден алынды

Үкімет бұл дауды егжей-тегжейлі түсіндірген жоқ, тек кей жағдайларды ескермегенде, мұны қысым деп қарастыруға болатынына сілтеді. Бұрынғы премьер-министр Әлихан Смайылов, мәселен, Қашаған бойынша серіктестермен келісімге келуге шақырды. Ал энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев ешқандай ақпарат бермеді.

Әйтсе де, шағым сомасы арта берді, бұл іс туралы аз-кем жаңалықты Bloomberg агенттігі жариялап тұрады. Өткен көктемде ол үкіметтің талап-арыз сомасын 160 миллиард долларға дейін ұлғайтқанын және соңғы 10 миллиард доллардың Батыс серіктестерінің сыбайлас жемқорлыққа қатысу ықтималдығына байланысты қосылғанын хабарлады.

Бұл күдіктің нақты неге негізделгені белгісіз. Дәл сол секілді құқық қорғау органдарының Қашаған немесе Қазақстанның басқа да ірі кен орындарын игеріп жатқан әлемдегі ең ірі мұнай-газ алпауыттарына қатысты қандай да тергеу жүргізіп жатқаны да белгісіз. Сарапшылар әуелден-ақ Қазақстанның жобаға бақылауды күшейту әрекетін айтып, сот процесінің түпкі мақсатына күмән келтірген еді.

Алдағы апта бойы жарияланатын #CaspianCabals зерттеуі аясындағы материалдар Каспий мұнайының тарихындағы бірнеше кезеңді сипаттап, өңдеудің қоршаған ортаға тигізетін әсері мен қара алтынның белгілі бір адамдар тобын ғана байытқаны туралы баяндайды.