Արցախցի Աստղիկն ու ուկրաինուհի Լիզան. կրթությունը՝ պայթյունների տակ

Երեւանի պետական համալսարանի բակում մեզ ժպտում է Աստղիկը: Ժպիտի հետեւում ուժ ու հուզմունք կա. Աստղիկը գիտի՝ զրույցը հեշտ չի լինելու, բայց վստահ է՝ այս պատմությունը պետք է պատմել:

Երեք անգամ կյանքը սկսել զրոյից

21-ամյա Աստղիկ Բաբայանն Արցախից է՝ Մարտակերտի շրջանի Նոր Այգեստան գյուղից: Սա իր ու ընտանիքի վերջին «հիմնական» հասցեն է. 1992թ.–ից ընտանիքը տեղահանվել է երեք անգամ:

«Հայրս ծնունդով Այգեստան (Չայլու) գյուղից է: Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ գյուղն անցել է Ադրբեջանի տիրապետության տակ, եւ հորս ընտանիքը, թողնելով ամեն ինչ, հաստատվել է շրջանի այլ՝ Ներքին Հոռաթաղ համայնքում: Այստեղ եմ ծնվել ու դպրոց գնացել նաեւ ես: Երբ վեցերորդ դասարանում էի, ընտանիքս տուն ստացավ Այգեստանից տեղահանվածների համար հիմնված Նոր Այգեստան համայնքում: Կրթությունս շարունակեցի այստեղ: 2020թ.-ին ավարտեցի դպրոցն ու ընդունվեցի Ստեփանակերտում գտնվող Արցախի պետական համալսարանի Պատմության եւ իրավագիտության ֆակուլտետի իրավագիտության բաժին», - պատմում է Աստղիկը:

2020թ. Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո ստորագրված նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրով ադրբեջանական կողմին է հանձնվում Արցախի 193 համայնք, այդ թվում՝ Աստղիկի հայրենի Նոր Այգեստան գյուղը.

«Ընտանիքս տեղահանվեց երկրորդ անգամ: 2021թ.-ից հաստատվեցինք Ստեփանակերտում, փորձում էինք կյանքը եւս մեկ անգամ զրոյից սկսել, բայց սա տեւեց 2 տարի: 2023թ.-ի սեպտեմբերին Ադրբեջանի հարձակումից հետո Արցախը հայաթափվեց: Սա մեր երրորդ տեղահանությունն էր»:

Ավելի քան 100 հազար արցախցու հետ Աստղիկի ընտանիքն էլ է տեղափոխվում Հայաստանի Հանրապետություն, հաստատվում Չարենցավան համայնքում.

«Ընտանիքում 4 քույր ենք, ես՝ ավագը: Երկուսս ուսանող ենք, մյուս երկուսը՝ դպրոցական: Արցախում մայրս գյուղի դպրոցում էր աշխատում, հայրս զինվորական էր: Երբ մեր գյուղը հանձնվեց ու տեղափոխվեցինք Ստեփանակերտ, մայրս սկսեց հրուշակեղեն թխել ու վաճառել: Իհարկե, սա կարճ տեւեց, որովհետեւ սկսվեց շրջափակումը»:  

ՀՀ տեղափոխվելուց հետո Աստղիկի մայրը վերսկսում է սիրելի գործը: Չարենցավանում հիմնում է հրուշակեղենի սեփական փոքրիկ արտադրություն: Հայրն օգնում է նրան այդ հարցում, իսկ Աստղիկն ու երկու տարով փոքր քույրը կրթությունը շարունակում են Երեւանի բուհերում: Դասերին մասնակցելու համար նրանք ամեն օր Չարենցավանից գալիս են մայրաքաղաք.

«Կրթությունն ինձ համար շատ կարեւոր է: Տեղահանությունից, ամեն ինչ կորցնելուց ընդամենը մեկ-երկու օր անց արդեն Երեւանի պետական համալսարանում էի: Ուզում էի հասկանալ՝ ինչպես կարող եմ հնարավորինս արագ տեղափոխվել: Երեք տարի սովորել էի Արցախի պետական համալսարանում, բայց մեկ օրում այդ բուհը դադարեց գոյություն ունենալ: ԵՊՀ-ում եւ ֆակուլտետում մեզ շատ լավ ընդունեցին ու աջակցեցին բոլոր հնարավոր հարցերով: Ասում են՝ ուսանողական կյանքը մարդու ամենաանհոգ եւ ուրախ շրջանն է: Իմ ուսանողական երեք տարվա ընթացքում եղավ հնարավոր ամեն արհավիրք: Առաջին կուրսում պատերազմ էր: Երկրորդում՝ հետպատերազմյան բարդ շրջան: Երրորդ կուրսս անցավ բլոկադայի պայմաններում, հետո նորից պատերազմ ու տեղահանություն Արցախից»:  

«Ո՞վ, եթե ոչ մենք». Ուկրաինուհի Լիզան ցանկանում է վերադառնալ հայրենիք

«Սովորում եմ 11-րդ դասարանում: Վերջին անգամ դասարանիս հետ իրական դասի մասնակցել եմ 4 տարի առաջ: Տպավորություն է, որ ինչ-որ մեկը գողացել է պատանեկությանս լավագույն տարիները: Սկզբում երկու տարի փակված էինք տանը կորոնավիրուսի համավարակի պատճառով: Հետո սկսվեց պատերազմը (ռուս-ուրակինական – խմբ.) եւ ոչ ոք չգիտի՝ երբ այն կավարտվի»:

Սա 16-ամյա ուկրաինուհի Լիզայի պատմությունն է: Ռուս-ուկրաինական պատերազմի սկզբից ամսիներ անց նա եւ մայրը տեղափոխվել են Վրաստան եւ հաստատվել Բաթումի քաղաքում: Այսօր Լիզան չգիտի՝ կկարողանա՞ մասնակցել դպրոցական ավարտական երեկոյին, կտեսնի՞ երբեւէ իր դասընկերներին: Բայց 16-ամյա աղջիկը մի բանում է վստահ՝ հետագա կրթությունն անպայման շարունակելու է Ուկրաինայում: Այս երկրի շատ բուհերում վերսկսվել է ուսումնական գործընթացը, հնարավոր է նաեւ հեռավար ուսուցում, բայց Լիզան որոշել է՝ վերադառնալու է հայրենիք:

«Պարզ է, որ երկրի տնտեսությունը սարսափելի վիճակում է եւ նույնիսկ պատերազմի ավարտից հետո դրա վերականգնումը ժամանակ ու մեծ ջանքեր կպահանջի, բայց հատկապես դժվար ժամանակներում ես ուզում եմ օգնել հայրենիքիս, որն ինձ մեծացրել է ու այսօր դիմակայում է նման պատերազմի:

Երբեմն հարցնում եմ ինքս ինձ՝ ո՞վ, եթե ոչ մենք. ո՞վ պետք է վերադառնա եւ վերականգնի երկիրը պատերազմից հետո: Ես ուզում եմ սովորել եւ աշխատել Ուկրաինայում: Ապագաս այնտեղ եմ տեսնում», - ասում է 16-ամյա Լիզան:

Նրան շատ է հետաքրքրում ֆիլմարտադրությունը, հատկապես՝ նկարահանումն ու մոնտաժը: Ազատ ժամանակ լուսանկարներ է անում հեռախոսով ու մշակում դրանք տարբեր ծրագրերով: Վրաստանում անգլերենով կինոարտադրության ոլորտում կրթություն ստանալու մասին աղջիկը չի էլ մտածում. արտասահմանցիների համար այսպիսի կրթությունը շատ թանկ է:

«Պայթյունների ձայնի տակ գրավոր աշխատանքի էի պատրաստվում»

Աստղիկի ուսանողական առաջին սեպտեմբերը տեւեց 27 օր.



«Սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանը լայնածավալ պատերազմ սկսեց Արցախի դեմ ու ուսանողական ուրախ կյանքն ավարտվեց դեռ չսկսված: Հիշում եմ՝ առաջին արձագանքս մերժումն էր: Սեպտեմբերի 28-ին համալսարանում կարեւոր գրավոր աշխատանք էր նշանակված, ու ես պայթյունների ձայնի տակ, նկուղում թաքնված, անընդհատ աչքս գրքին էի գցում, կարդում անհրաժեշտ նյութերը: Ինձ պետք էր հավատալ, որ ամեն ինչ լավ կլինի, պատերազմը մի քանի ժամից կավարտվի, ու ես վաղը սովորականի նման կգնամ դասի: Պատերազմը տեւեց 44 օր: Հրետակոծվում ու ռմբակոծվում էին նաեւ խաղաղ բնակավայրերը, քաղաքացիական ենթակառուցվածքը, այնպես որ կանայք ու երեխաները ժամանակավորապես դուրս եկան Արցախից: Ես, մայրս ու քույրերս եւս եկանք ՀՀ: Հայրս, բնականաբար, մնաց սահմանին: 

Արցախ վերադարձանք 2021թ. ամռանը: Մեր տունը կորցրել էինք, քանի որ Նոր Այգեստանը հանձնել էին Ադրբեջանին: Ամառն անցկացրեցինք տատիկ-պապիկիս մոտ, իսկ սեպտեմբերին տուն վարձեցինք Ստեփանակերտում ու սկսեցինք կյանքը նորից կառուցել: Նոր Այգեստանի տնից գրեթե ոչինչ չէինք վերցրել», - ասում է Աստղիկը:

Առաջին հրթիռակոծությունը

Լիզան հիշում է՝ ինչպես իր տան մոտ հնչեց առաջին պայթյունը: Այդպես սկսվեց պատերազմը:

2022թ. փետրվարի 24-ին նա հագնվում է, վերցնում պայուսակն ու պատրաստվում դպրոց գնալ, երբ մայրն ասում է՝ «չես կարող, պատերազմ է սկսվել, Ռուսաստանը հարձակվել է մեզ վրա»: Լիզան հանում է վերարկուն, պայուսակը գետնին դնում ու պարզապես նստում:

Մթնելուց հետո ընտանիքը լույս չէր միացնում՝ վախենալով հեշտ թիրախ դառնալ ռուսական ինքնաթիռների համար: Միակ դրական կողմն այն էր, որ Լիզան եւ մայրը հասցրել էին իրենց տուն բերել տատիկին: Այսպիսով վտանգի ժամանակ բոլորով միասին էին:

Պայթյունների ժամանակ Լիզան եւ տատիկը ծածկոցի տակ նստում էին բազմոցին ու գրկում շներին: Լիզան հիշում է, որ այսպիսի «ինքնապաշտպանությունը» միաժամանակ ծիծաղելի եւ տխուր էր.

«Ի՞նչ օգուտ կա ռմբակոծության ժամանակ գլխիդ գցած ծածկոցից: Բայց մենք բնազդով էինք գործում: Կարծում էինք՝ այսպես փրկում ենք մեզ ու շներին: Հիշում եմ՝ երբ գիտակցեցինք արարքի անհեթեթությունը, ծիծաղեցինք ծածոցի տակ», - պատմում է Լիզան:

Մարտի 1-ին նրա ծննդյան օրն է: Փետրվարի 24-ին աղջիկը երազում էր, որ պատերազմը շուտ ավարտվի եւ նա ընկերների հետ տոնի թե դրա ավարտը, թե ծնունդը: Բայց հրթիռակոծությունները շարունակվում էին:

Լիզան ու մայրը որոշում են հեռանալ Օդեսայից, երբ ռուսական բանակը սկսում է հարվածել դպրոցներին:

Արցախի բլոկադան

«2022թ.-ի դեկտեմբերի 12-ին, երբ սկսվեց Ադրբեջանի կողմից Արցախի շրջափակումը, ես կոտրել էի ոտքս ու տեղաշարժվում էի հենակներով: Տաքսիներից էի օգտվում ու չէի բացակայում դասերից», - հիշում է Աստղիկը:

Ժամանակի ընթացքում վառելիքի պաշարները սպառվեցին, եղածն էլ մարդիկ պահում էին ծայրահեղ իրավիճակների համար: Սկզբում դադարեցին աշխատել տաքսիները, հետո նաեւ՝ ներքաղաքային ու շրջաններից եկող երթուղայինները:

«Ստիպված էի բաց թողնել դասերը, քանի որ պարզապես ֆիզիկապես չէի կարող հասնել համալսարան: Երկրորդ կիսամյակի ընթացքում, երբ ոտքս համեմատաբար լավ վիճակում էր, համալսարան էի գնում քայլելով՝ չնայած քաղաքի մյուս ծայրում էինք ապրում: Ես դեռ լավ վիճակում էի, շրջաններից բազմաթիվ ուսանողներ առհասրաակ չէին կարողանում Ստեփանակերտ հասնել: Ընկերուհիս Ասկերան քաղաքից էր (հեռավորություն Ստեփանակերտից մոտ 15 կմ- հեղ.) եւ շրջափակման ժամանակ ստիպված էր լինում պարբերաբար բացակայել: Ասկերանում մեկ էլեկտրոմոբիլ կար եւ դա համալսարան հասնելու նրա միակ հնարավորությունն էր: 

Հաճախ կարեւոր դասի ժամանակ նրան զանգահարում էին ու ասում, որ մեքենան այդ պահին հետ է գնում Ասկերան, եթե ուզում է տուն հասնել, պետք է հենց հիմա դուրս գա: Շատ ցավալի էր տեսնել՝ ինչպես է իսկապես լավ սովորող, իր մասնագիտությունը սիրող մարդը հայտնվում այսպիսի իրավիճակում», - ասում է Աստղիկը:

Էլեկտրաէներգիայի, գազի ամենօրյա անջատումների հետեւանքով շատ էր տուժում նաեւ բուն ուսումնական գործընթացը:

«Շրջանների մեր կուրսընկերներին ուղարկում էինք ուսումնական նյութերը, բայց քանի որ բոլորս օրվա մեջ կարճ ժամանակով էինք լույս ունենում, նրանք հաճախ նույնիսկ չէին հասցնում բացել ու կարդալ դրանք: Դժվար է պատկերացնել, բայց մեծ մասիս տանը նույնիսկ ամենահասարակ սնունդ չկար», - Աստղիկը կախում է հայացքը:  

Բլոկադայի ընթացքում անհնար էր դառնում նաեւ ոչ ֆորմալ կրթությունը: Արցախի պետական համալսարանի ուսանողները մի քանի տարի անընդմեջ հաղթել էին ՀՀ-ում անցկացվող միջազգային մարդասիրական իրավունքին վերաբերող դատախաղերում: 2023թ. փետրվարին պետք է մեկնեին Ալբանիա՝ մասնակցելու Ժան Պիկտեի անվան միջազգային դատախաղին, սակայն շրջափակման հետեւանքով չկարողացան:

Ի՞նչն է խանգարում ուկրաինացի շրջանավարտներին շարունակել կրթությունը վրացական բուհերում

Բաթումիի թիվ 20 դպրոցի 11-րդ դասարանում 20 ուկրաինացի աշակերտ է սովորում: Չնայած՝ ուկրաինական որոշ բուհերում ուսումնական գործընթացը վերսկսվել է,նրանց մի մասը կարծում է, որ Ուկրաինա վերադառնալը դեռեւս վտանգավոր է: Այս աշակերտներից շատերը նախատեսում են կրթությունը շարունակել Լեհաստանում կամ Սլովակիայում: Լեհերենն ու սլովակերենը սլավոնական լեզվաընտանիքից են եւ բավականին նման են ուկրաիներենին: Շրջանավարտները կարծում են, որ մոտ մեկ տարում կկարողանան սովորել լեզուներն ու բուհական կրթությունը շարունակել դրանցով:



Վրաստանում վրացերենով կրթությունը շարունակելու համար Ուկրաինայի քաղաքացիներին անհրաժեշտ է լեզվի իմացության B2 մակարդակ: Միայն այս դեպքում շրաջանավարտները կկարողանան մասնակցել ընդունելության քննություններին, չնայած՝ իրականում լեզվի այսպիսի իմացությամբ բավականին բարդ կլինի բուհական բոլոր առարկաները սովորել վրացերենով:

Վրաստանի պետական համալսարաններում կա վրացերեն սովորելու մեկամյա նախապատրաստական դասընթաց, սակայն օտարերկրյա քաղաքացիների համար այն վճարովի է: Բաթումիում բնակվող ուկրաինացի շրջանավարտների մի մասը կարծում է, որ կարող է կրթությունը շարունակել վրացական բուհերի անգլերեն ուսումնական ծրագրերով, չնայած՝ այդպիսիք կան միայն մի քանի ֆակուլտետում: Հետեւաբար, նրանց մասնագիտական ընտրությունը խիստ սահմանափակ է:

Օրինակ՝ Բաթումիի պետական համալսարանում անգելերնով ուսումնական ծրագրեր կան միայն բժշկական ֆակուլտետում: Այնումենայնիվ, ինպես «Batumelebi»-ին պատմել է բուհի ռազմավարական զարգացման ու արտաքին կապերի բաժնի ղեկավար Մարինե Գիորգաձեն, 2024թ. մարտի տվյալներով ուկրաինացի մեկ ուսանող սովորում է Թուրքագիտության ֆակուլտետում, երկուսը՝ Սլավոնական բանասիրության եւ եւս մեկը՝ Բժշկական ֆակուլտետի անգլերեն ծրագրով:

Նախապատրաստությունն ընդունելության քննություններին

Լիզան փախստական է դարձել պատերազմի հետեւանքով ու ինչպես այս վիճակում հայտնված այլ մարդիկ, նա եւս ստիպված է շատ բան անել հեռավար. առցանց պարապել կրկնուսույցների մոտ եւ մասնակցել դպրոցի դասերին: Տատիկի հետ, որը մնացել է Ուկրաինայում, Լիզան նույնպես շփվում է տեսախցիկի միջոցով:
 
«Ընդունելության քննությունները բարդացել են: Եթե անցյալ տարի բուհ ընդունվելու համար պետք էր հանձնել երեք առարկա, այս տարվանից անհրաժեշտ քննությունները չորսն են: Որպես պարտադիր առարկա ավելացել է Ուկրաինայի պատմությունը: Ինձ անհրաժեշտ է պարապել պատմություն եւ մաթեմատիկա: Սրա համար, իհարկե, պետք է վճարել: Մեզ օգնում է հայրս»:

Բաթումիում բնակարան վարձակալելու, ամեն ամիս ընտանիքն անհրաժեշտ ամեն ինչով ապահովելու համար Լիզայի մայրը ստիպված է շատ աշխատել: Մասնագիտությամբ նա ատամնաբույժ է: Պատերազմից առաջ Օդեսայում կլինիկայում էր աշխատում: Վրաստան տեղափոխվելուց հետո սկսել է աշխատել հասարակական կազմակերպություններից մեկում.

«Մայրս լսողության խնդիր ունի: Նա կիրթ անձնավորություն է, Ուկրաինայում ուներ սեփական բիզնեսն ու իր առողջական խնդիրը ոչ մի կերպ չէր խանգարում: Բայց Վրաստանում ամեն տեղ պետք է վրացերեն իմանալ: Այստեղ նա իրեն չի կարող մասնագիտությամբ աշխատելու «ճոխություն» թույլ տալ: Վրաստանում բավականին դժվար է ապահովել ընտանիքդ՝ շատ մթերքներ ավելի թանկ են, քան Ուկրաինայում»:

«Արցախից հեռացանք սեպտեմբերի 25-ին՝ իմ ծննդյան օրը»

Աստղիկի ավարտական՝ չորրորդ կուրսի սեպտեմբերը տեւեց 19 օր: 2023թ. սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը լայնածավալ պատերազմ սկսեց Արցախի դեմ. երկրորդը՝ երեք տարվա ընթացքում.

«Դասախոսներիցս մեկն ինձ աշխատանք էր առաջարկել դատարանում: Սեպտեմբերի 19-ի առավոտյան գնացի նրա մոտ՝ քննարկելու մանրամասները: Պայմանավորվելուց հետո շատ երջանիկ եկա համալսարան: 13:10 պետք է սկսվեր առաջին դասը, բայց 13:06 լսեցինք առաջին պայթյունը: Համալսարանում միացավ տագնապի ազդանշանն ու բոլորս իջանք նկուղ: Այստեղ ես մնացի մինչեւ հաջորդ օրը, որովհետեւ դուրս գալ ու փողոցով տուն վազելը շատ վտանգավոր էր»:

Առաջին պայթյուններին զուգահեռ Արցախում անջատվում է համացանցն ու հեռախոսային կապը: Աստղիկը հիշում է, որ նկուղում սարսափելի իրավիճակ էր: Ուսանողները, դասախոսներն ու հարեւանությամբ գտնվող դպրոցի աշակերտները չէին կարողանում կապ հաստատել հարազատների հետ: Լացն ու վախն ուղեկցվում էին ուշաթափություններով. մարդիկ մոտ մեկ տարի ապրում էին շրջափակման պայմաններում՝ առանց սննդի ու դեղորայքի. պատերազմը վերջին հարվածն էր: «Հաջորդ օրն ինձ գտավ մայրս: Երբեք չեմ մոռանա այդ հանդիպումը», - Աստղիկը հուզվում է, միասին լռում ենք.

«Ավագ քույրս արդեն ուսանող էր, Երեւանում էր սովորում: Նրա հետ էր նաեւ քույրերիցս մեկը: Ստեփանակերտում ես էի, մայրս ու դպրոցական քույրիկս: Հայրս դիրքերում էր ու նրանից լուր առհասարակ չունեինք: Համալսարանի նկուղում անցկացրած ամբողջ գիշեր մտածում էի փոքր քույրիկիս մասին: Պատկերացնում էի՝ որտեղ է եղել առաջին պայթյունների ժամանակ. փողոցո՞ւմ, դպրոցո՞ւմ, ինչ-որ մեկն օգնե՞լ է նրան, իջեցրե՞լ նկուղ: Հետո իմացա, որ մայրս նրան գտել է փողոցում, ինչն այդ պահին ամենավտանգավորն էր: Միայն համոզվելուց հետո, որ քրոջս հետ ամեն ինչ կարգին է, մայրս նկատել է, որ ոտաբոբիկ է դուրս վազել տնից:

Ռազմական գործողությունների ավարտից հետո գնացինք տուն: Իրեր չէինք հավաքում, նույնիսկ իրար չէինք խոստովանում, որ պետք է դուրս գանք Արցախից: Հայրիկից այդ ամբողջ ընթացքում լուր չկար: Մի քանի օր անց նա զանգեց, ասաց՝ գալիս է: Մենք Արցախից հեռացանք սեպտեմբերի 25-ին՝ իմ ծննդյան օրը»:

«Ինձ դժվար է շփվել մարդկանց հետ»

Լիզան պատմում է, որ հայրենիքից ու ընկերներից հեռու անցկացրած չորս տարին նրան շատ է փոխել: Աղջիկը գրեթե դուրս չի գալիս տնից առանց անհրաժեշտության: Երազում է ներկա լինել գոնե դպրոցական ավարտական երեկոյին, բայց չգիտի՝ կկարողանա՞ այդ շրջանում գնալ Ուկրաինա:

«Կարծես ինչ-որ մեկն ինձ փակի տակ է պահում ու խլում դպրոցական կյանքս, լավագույն տարիներս: Երբեմն տնից դուրս գալու իմաստ չեմ տեսնում: Պատերազմի հետեւանքով սոցիալական հմտություններս տուժել են, ինձ շատ դժվար է շփվել մարդկանց հետ: Գիտեմ, որ այն սարսափելի ազդեցություն է թողել բոլոր ուկրաինացիների վրա: Մենք առ այսօր ամբողջական չենք պատկերացնում՝ ինչ տրավմաներ է հասցրել այս հարձակումն իմ ժողովրդին», - պատմում է Լիզան:

Հայրենիքում աղջիկը թեթեւ ատլետիկայով եւ բոքսով էր զբաղվում: Հիմա նրա սիրելի զբաղմունքը Բաթումիի բուսաբանական այգում զբոսնելն է: Ասում է՝ այս տեղը նրան հիշեցնում է հայրենի Օդեսայի բուսաբանական այգին, որտեղ աշխատում էր Լիզայի պապիկը: Օդեսայի այգին, ինչպես եւ Բաթումիինը, հենց ծովի ափին է.

«Ինչ-որ տեղ հեռվում՝ ծովի մյուս ափին, իմ հարազատ վայրերն են, ընկերները, հարազատները, դպրոցս ու տատիկս: Այս վայրն ինձ հիշեցնում է արեւային Օդեսայի ու խաղաղ օրերի մասին»:

Մեկուսացած լինելու զգացողությունը փոքր-ինչ մեղմում են Լիզայի դասընկերներն Ուկրաինայից: Այս տարվանից նրանք նորից սկսել են դպրոց գնալ: Հաճախ զանգահարում են աղջկան, պատմում նորությունների մասին ու փորձում ուրախացնել:
 
«Դասընկերներս ապրում են պատերազմի, մշտական տագնապի պայմաններում եւ, այնուամենայնիվ, ժամանակ են գտնում ինձ զանգահարելու, ոգեւորելու, նորություններով կիսվելու համար: Թվում է՝ նորից նախկին անհոգ ժամանակներում ենք ապրում: Սա ինձ համար մեծ նշանակություն ունի: Պատերազմի մեջ ապրելով՝ ընկերներս փորձում են օգնել ինձ, որպեսզի միայնակ ու օտարացած չզգամ», - ասում է Լիզան:

«Մեզանից լավ ոչ մեկ չի պատմի այս մասին»

Իր արցախյան ուսանողական կյանքից Աստղիկը միայն գրքեր է բերել.

«Գիտեի՝ տեղ չունենք, բայց հորեղբայրս ասաց՝ «վերցրու գրքերդ, ես ինքս կբերեմ»: Իհարկե, պահում ենք կապը նաեւ կուրսընկերներիս հետ: Շատերն ինձ նման շարունակում են կրթությունը ԵՊՀ Իրավագիտության ֆակուլտետում: Հիմա ես աշխատում եմ մասնագիտությամբ եւ գրում ավարտական աշխատանքս: Այս տարի կավարտեմ Երեւանի պետական համալսարանը», - ասում է Աստղիկն ու ժպտալով ավելացնում՝ «երեւի»:

Ինչպես Ստեփանակերտում, այնպես էլ՝ Երեւանում, նա շարունակում է կամավորական աշխատանքը մի կազմակերպությունում, որը փաստահավաք առաքելություն է իրականացնում Արցախում տեղի ունեցած պատերազմների ու տեղահանության վերաբերյալ.

«Մենք հանդիպում ենք տուժած ընտանիքների հետ, զրուցում ու հավաքագրում նրանց պատմությունները: Շատ բարդ է նորից լսել ու վերապրել այն, ինչի միջով ինքդ ես անցել: Բոլոր պատմությունները քոնն են, եղել են նաեւ ընտանիքիդ հետ: Բայց կարծում եմ՝ սա կարեւոր է: Դժվարությունները, որոնցով անցել ենք ես ու հասակակիցներս, պետք է կոփեն մեզ: Ի վերջո, մեզանից լավ ոչ մեկ չի կարողանա այս մասին պատմել մարդկանց ու աշխարհին»:

2024թ. փետրվարի դրությամբ Հայաստանի Հանրապետությունում հատատվել է Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված 2116 ուսանող (բուհերի): Նրանցից 1897-ը շարունակում է կրթությունը Հաստատունի տարբեր բուհերի համապատասխան կամ հարակից կրթական ծրագրերում:

«Պատերազմի հետ հաշտվել չի կարելի. այն պետք է ավարտվի»

Լիզան եւ մայրը հեռացել են Օդեսայից 2022թ. ամռանը: Մայրն աղջկան ասել է, որ Բաթումի են գնում ընդամենը մի ամսով՝ ծովափին հանգստանալու: Լիզան հեռանալիս ոչ մեկին հրաժեշտ չի տվել:

«Ինչո՞ւ ենք հեռանում, եթե պատերազմը մեկ ամսից կավարտվի: Մնանք ու սպասենք», - Լիզան փորձել է համոզել մայրիկին:

Իսկ նա արձագանքել է՝ «տեսնենք՝ ինչպիսի ծովափեր կան Բաթումիում, ինչպես են այնտեղ ապրում մարդիկ»:

«Ամբողջ ճանապարհին ես քնած էի մայրիկիս ծնկների վրա, գրեթե ոչինչ չէի ուտում, չէի ուզում բացել աչքերս: Սա բողոքի իմ ձեւն էր: Զգում էի, որ Օդեսայից հեռանում ենք երկար ժամանակով ու չէի ցանկանում հավատալ դրան: Ճանապարհը շատ երկար էր, կարելի է ասել՝ անվերջ», - հիշում է Լիզան:

Այդ օրերից անցել է երկու տարի: Հիմա մայրն այլեւս չի կրկնում «քաղցր սուտը», որ պատերազմը կավարտվի մեկ ամսից: Երկուսն էլ գիտեն՝ ավարտը դեռ տեսանելի չէ:

«Հաճախ եմ տեսակապով զրուցում տատիկիս ու ընկերներիս հետ: Թվում է՝ նրանք սովորել են պատերազմին, որովհետեւ պարզապես հոգնել են տագնապից: Գիտակցությունը չի կարող մշտապես ապրել լարվածության մեջ, ու մարդն ինչ-որ պահից սկսում է հարմարվել եղած իրականությանն ու այն համարել նորմալ: Բայց սա ճիշտ չէ: Պատերազմի հետ հաշտվել չի կարելի. այն անպայման պետք է ավարտվի», - ասում է 16-ամյա ուկրաինուհին:

Նախագիծն իրականացրել են Մեդիամաքսն ու Batumelebi&Netgazet-ն՝ Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի ֆինանսական աջակցությամբ՝ «Անկախ մեդիա բովանդակության ստեղծում» դրամաշնորհային ծրագրի շրջանակում։

Հեղինակներ՝ Յանա Շախրամանյան, Թամար Ներգաձե

Տեսանյութեր՝ Գայանե Ենոքյան, Էկա Բերիձե

Լուսանկարներ՝ Էմին Արիստակեսյան, Թամար Ներգաձե