Җанисәпкә күзәтү: халыкның уннан бере бәдрәфкә урамга йөри, 8 проценты мичкә утын яга

Җанисәп анкеталары тутырганда «Өй ничек җылытыла?», «Су кергәнме?», «Өйдә канализация, бәдрәф, җылы су бармы?», «Чүп кая чыгарыла?» кебек сораулардан мин бераз гаҗәпләнгән идем. XXI гасырда алар урынсыз тоелды. Росстат сайтына куелган җанисәп нәтиҗәләре белән танышып чыккач, мин ныграк гаҗәпләндем. Ил күләмендә карасаң, бу сораулар юкка бирелмәгәне аңлашыла. XXI гасырда бөек державабызда цивилизация уңайлыкларыннан мәхрүм кешеләр күп икән әле. 2010 елда колонкадан су ташучылар, бәдрәфкә урамга йөрүчеләр, мичкә ягып өй җылытучылар, чүпне өй янындагы чокырга, күчкә, ә табак-савыт юган суны «тирескә» түгүчеләр саны берничә мәртәбә күбрәк булган.

Фикерләрне саннар белән дәлиллим. 2010 елда Россиядә 52,8 млн торак исәпләнгән. Моңа шәхси йортлар да, шәһәрдәге фатирлар да, тулай тораклардагы аерым бүлмәләр дә керә. 11 ел элек 52,8 млн торакның 12,3 миллионында яшәгәннәр бәдрәфкә урамга йөргән. Хәзер андый торак саны якынча бермә-бер кимеп, 6,7 миллионга калган. Яңа җанисәптә гомуми торак саны 64 миллионга җиткән. 11 ел элек россиялеләрнең якынча биштән бере урамдагы бәдрәфкә йөргән булса, хәзер – уннан бере. Прогресс күренә. Дистә ел элек чүпне чокырга яки күчкә якынча 10 млн йорттан чыгарган булсалар, хәзер андый йортлар саны 8 тапкырга кимегән – 1,3 млн калган. Димәк, Россиядә чүп түгүне 10 ел эчендә тәртипкә салып бетерә язганнар. Киләсе җанисәптә бу сорау булмас, мөгаен.

Канализациясе булмаган йортлар саны 10 ел эчендә 3 тапкырга кимеп, 2,7 млн калган. 2010 елда суны колонкадан 3,5 млн йортка ташыган булсалар, 2021 елда – 1,4 млн йортка. Сусыз йортлар 2,5 тапкырга кимегән. Мичкә ягып җылытыла торган йортлар саны чагыштырмача әллә ни кимемәгән: 2010 елда – 7,7 млн, ә 2021 елда – 5 млн булган. Россия Европаны, Кытайны, Японияне газ белән тәэмин итә: елына якынча 200 млрд куб м. газ сата.

Халыкның яшәү шартлары ике җанисәп арасында сизелерлек яхшырса да, аерым төбәкләрдә вазгыять әллә ни мактанырлык түгел. «Интертат» хәбәрчесе унышар иң яхшы һәм иң начар төбәкләрне барлап чыкты. Рейтингка Мәскәү, Санкт-Петербург һәм Севастополь шәһәрләре кермәде, чөнки алар үзләре аерым субъект, аерым шәһәрне авыллары булган төбәкләр белән чагыштыру урынсыз.

Бәдрәфе читтә булган тораклар саны

Төбәк

Торак саны, 2021 ел

Бәдрәф йорттан читтә, 2021 ел

Бәдрәф йорттан читтә, 2021 ел, %

Мурманск өлкәсе

313377

1019

0,3%

Мәскәү өлкәсе

3975160

56017

1,4%

Чукотка автоном округы

19805

285

1,4%

Камчатка крае

134609

2075

1,5%

ЯНАО

197454

3082

1,6%

Магадан өлкәсе

66181

1061

1,6%

Сахалин өлкәсе

217999

5624

2,6%

ХМАО

665551

17593

2,6%

Ненец автоном округы

16545

475

2,9%

Калининград өлкәсе

448060

14085

3,1%

*** *** *** ***

Карачай-Черкес Республикасы

143477

35491

24,7%

Курган өлкәсе

360391

96831

26,9%

Ингушетия Республикасы

87676

26825

30,6%

Дагыстан Республикасы

826480

266827

32,3%

Калмыкия Республикасы

94472

32914

34,8%

Бурятия Республикасы

364331

132064

36,2%

Забайкалье крае

396228

150410

38%

Чечня Республикасы

313613

153596

49%

Алтай Республикасы

76754

40273

52%

Тыва Республикасы

98586

59839

60,7%

Бәдрәфе читтә булган тораклар саны буенча Кавказ төбәкләре дә антилидерлар рәтенә кергән. Аларда бәдрәфнең читтә булуы дини һәм милли традицияләр белән бәйле. Аларда йомыш үти торган урын өй эчендә булмаса да, гадәттә, уңайлыгы буенча өй эчендәгеләрдән ким түгел. Мәсәлән, Чечня, Ингушетиядә бердән болай да салкын түгел, бәдрәф тә җылытыла, җылы суы, комганы куела.

Татарстанда 169 мең торакның, яки барлык торакның 10,2 процентыныкы бәдрәфе читтә. Башкортстанда 376 мең йортта яки 22,4 процентында бәдрәф читтә. Икенче төрле әйткәндә, Татарстанда һәр унынчы йорт хуҗасының, ә Башкортстанда һәр бишенченең өй эчендә унитазы юк.

Татарстанда барлыгы 1 млн 654 мең, ә Башкортстанда 1 млн 676 мең торак исәпләнә. Аерма әллә ни зур булмагач, ике төбәкне чагыштыру кызыклы.

Су кермәгән йортлар. Суны колонкадан ташыйлар

Төбәк

Торак саны, 2021 ел

Су кермәгән йортлар, 2021 ел

Су кермәгән йортлар, 2021 ел, %

Мәскәү өлкәсе

3975160

7957

0,2%

Мурманск өлкәсе

313377

710

0,2%

Магадан өлкәсе

66181

169

0,3%

Калининград өлкәсе

448060

1454

0,3%

Камчатка крае

134609

573

0,4%

Кабардино-Балкария Республикасы

249352

1220

0,5%

ЯНАО

197454

1028

0,5%

Төньяк Осетия-Алания Республикасы

235490

1228

0,5%

Чукотка автоном округы

19805

142

0,7%

ХМАО

665551

4895

0,7%

*** *** *** ***

Омск өлкәсе

813734

49932

6,1%

Архангельск өлкәсе

444074

27280

6,1%

Иркутск өлкәсе

1039272

80950

7,8%

Амур өлкәсе

340646

28102

8,2%

Ненец автоном округы

16545

1708

10,3%

Яһүд автоном өлкәсе

66815

7312

10,9%

Бурятия Республикасы

364331

43146

11,8%

Забайкалье крае

396228

50049

12,6%

Алтай Республикасы

76754

10649

13,9%

Тыва Республикасы

98586

14908

15,1%

 

Фото: © Солтан Исхаков

Өйгә су кертү өчен бөтен мөмкинлекләр булган заманда кайбер төбәкләрдә халыкның уннан бере, Бурятия, Алтай, Тыва республикаларында, Забайкалье краенда аннан да күбесе колонкадан су ташуы кызгану хисе уята. Татарстанда 15 мең йортка (0,9 процент) суны колонкадан ташыйлар.

Республикабыз әлеге күрсәткеч буенча яхшы төбәкләр рәтендә. Башкортстанда су кермәгән йортлар 58 меңгә якын (3,4 процент).

Мичкә ягып җылытыла торган йортлар

Төбәк

Торак саны, 2021 ел

Мичкә ягып җылытыла торган йортлар, 2021 ел

Мичкә ягып җылытыла торган йортлар, 2021 ел, %

Мурманск өлкәсе

313377

1441

0,5%

ЯНАО

197454

1369

0,7

Татарстан Республикасы

1653954

13657

0,8%

Кабардино-Балкария Республикасы

249352

2431

1%

Белгород өлкәсе

649081

8981

1,4%

Самара өлкәсе

1486603

20668

1,4%

Мәскәү өлкәсе

3975160

57024

1,4%

Магадан өлкәсе

66181

1401

2,1%

Төньяк Осетия-Алания Республикасы

235490

4987

2,1%

Саратов өлкәсе

1111785

24034

2,2%

*** *** *** ***

Курган өлкәсе

360391

82185

22,8%

Амур өлкәсе

340646

81424

23,9%

Киров өлкәсе

544354

132973

24,4%

Хакасия Республикасы

227402

56643

24,9%

Яһүд автоном өлкәсе

66815

17161

25,7%

Псков өлкәсе

284517

85081

29,9%

Забайкалье крае

396228

150250

37,9%

Бурятия Республикасы

364331

152185

41,8%

Алтай Республикасы

76754

35327

46%

Тыва Республикасы

98586

63067

64%

2021 елда Омск өлкәсенә баргач, Тара шәһәрендәге йортлар утын ягып җылытылуы турында гаҗәпләнеп язган идем, миңа җирле татарларның үпкәләре килеп иреште. «Ярты Себер утын якса да, бер безне ямьсез итеп күрсәтте», – диделәр милләттәшләр. Татарстанда мичкә утын ягучылар 0,8 процент кына булгач, тулы бер шәһәрнең утын, күмер ягуы чыннан да гаҗәпләндергән иде. Себернең яртысы ук утын якмаса да, Себер федераль округында андыйларның өлеше 19 процентка җитә. Башкортстанда мичкә ягылып җылытыла торган торакның өлеше 7 процент, ә Россиядә 8 процент тәшкил итә.

Омск өлкәсе, Тара шәһәре

Фото: © Рифат Каюмов

Канализация булмаган торак саны

Төбәк

Торак саны, 2021 ел

Канализация булмаган йортлар, 2021 ел

Канализация булмаган йортлар, 2021 ел, %

Мурманск өлкәсе

313377

982

0,3%

Төньяк Осетия-Алания Республикасы

235490

1057

0,4%

Мәскәү өлкәсе

3975160

24619

0,6%

Кабардино-Балкария Республикасы

249352

1880

0,8%

Ингушетия Республикасы

87676

705

0,8

Калининград өлкәсе

448060

4620

1%

Магадан өлкәсе

66181

706

1%

Камчатка крае

134609

1598

1,2%

ЯНАО

197454

2368

1,2%

Краснодар крае

2394822

35121

1,5%

*** *** *** ***

Иркутск өлкәсе

1039272

142729

13,7%

Курган өлкәсе

360391

52825

14,7%

Амур өлкәсе

340646

60163

17,7%

Калмыкия Республикасы

94472

18427

19,5%

Саха(Якутия) Республикасы

358828

72599

20,2%

Алтай Республикасы

76754

16370

21,3%

Яһүд автоном өлкәсе

66815

14396

21,5%

Бурятия Республикасы

364331

94220

25,9%

Забайкалье крае

396228

119239

30%

Тыва Республикасы

98586

47632

48,3%

Җанисәп алу Россиядә 4 процент торакның канализациясе булмавын күрсәтте. Бу – әллә ни күп түгел кебек тоелса да, бөек держава өчен абсолют саннарда аз түгел инде. Үзәк төбәкләрдә табак-савыт юган суны тышка түгүчеләр берән-сәрән генә булса, Урал тауларыннан көнчыгышка таба процентлар югары. Мәсәлән, Тываның ярты халкы канализацияне нәрсә икәнен белми икән. Иркутск, Амур, Курган өлкәләрендә канализация булмаган йортлар 13 проценттан югары. Татарстанда андый тораклар 1,6, ә Башкортстанда 8 процент.

Чүпне чокырга, күчкә түгәләр

Төбәк

Торак саны, 2021 ел

Чүп чыгару оештырылмаган йортлар, 2021 ел

Чүп чыгару оештырылмаган йортлар, 2021 ел, %

Калининград өлкәсе

448060

1018

0,2%

Татарстан Республикасы

1653954

4054

0,2%

Мурманск өлкәсе

313377

839

0,3%

Удмуртия Республикасы

611389

1739

0,3%

Белгород өлкәсе

649081

1865

0,3%

Чувашия Республикасы

496664

1705

0,3%

Мәскәү өлкәсе

3975160

14063

0,4%

Кырым Республикасы

814548

2915

0,4%

Самара өлкәсе

1486603

6734

0,5%

Свердловск өлкәсе

1987645

9531

0,5%

*** *** *** ***

Хакасия Республикасы

227402

16050

7%

Курск өлкәсе

475129

35636

7,5%

Оренбург өлкәсе

817550

64475

7,9%

Орлов өлкәсе

320484

33402

10,4%

Дагыстан Республикасы

826480

97608

11,8%

Алтай крае

972470

123925

12,7%

Яһүд автоном өлкәсе

66815

9242

13,8%

Саха(Якутия) Республикасы

358828

55051

15,3%

Алтай Республикасы

76754

15276

19,9%

Тыва Республикасы

98586

36494

37%

Чүпне чокырга түгү турында мәкалә башында телгә алынган иде. Татарстанда торак хуҗаларының 0,2 проценты гына чүпне чокырга, күчкә ташлый икән. Бу – 1000 йортка 2 йорт туры килә дигән сүз. Юк дәрәҗәсендә. Башкортстанда да чүп җыю әйбәт оештырылган (0,7 процент).

Санап үткән бөтен күрсәткеч буенча Мурманск өлкәсенең лидерлар рәтендә булуы анда тормыш шартлары сизелерлек яхшы дигән сүз түгел. Ул – төньяк төбәк, анда иген үсми, шуңа күрә авыллар юк дәрәҗәсендә. Мурманск өлкәсендә 313 мең йортның 294 меңе шәһәр җирлегендә урнашкан. Шуңа да бу төбәк тә кагыйдәләрне раслый торган чыгарылма гына.