Հավերժության մեջ քարացած դեմքեր. երբ ժամանակը չի բուժում

Ներկայացնում ենք Վատիկանի La Croix International պարբերականում հրապարակված Nagorno-Karabakh: A year later, grief that won't heal հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:

Թոմաս Գիշար

Պոեզիայի երեկոն վերջին պահին չեղարկվեց: Ձմերուկի կտորները դեռ 32-ամյա Արեւիկ Գրիգորյանի հյուրասենյակի սեղանին են, իսկ նրա ինը երեխաները խաղում են Երեւանի արվարձանում գտնվող իրենց դեռ անավարտ սվաղապատ տան բոլոր հարկերում: Նրանց հորը կանչել են շինհրապարակ: Հաշվի առնելով ընտանիքի ֆինանսական վիճակը՝ վարձատրվող աշխատանքից հրաժարվել չի կարելի: Այդուհանդերձ, Արեւիկը առարկել էր, որ այս օրը կարեւոր է երեխաների համար: Բայց ավաղ՝ ամուսինը գնաց իր պես փախստականներով լի մեքենայով:

Երեկոյան միջոցառումը պետք է հիշարժան լիներ: Ամբողջ ընտանիքը ցանկանում էր յուրովի ոգեկոչել Լեռնային Ղարաբաղի անկումը մեկ տարի առաջ: Ադրբեջանը բռնի ուժով հետ վերցրեց հայ անջատողական անկլավը 2023-ի սեպտեմբերի 19-ին սկսված կայծակնային հարձակումից հետո: Ինը օր անց հայտարարվեց ինքնահռչակ Արցախի Հանրապետության (Լեռնային Ղարաբաղի մեկ այլ հայկական անվանում) լուծարման մասին: Այս տարածքում ապրող շուրջ 100.000 հայեր ստիպված փախան հարեւան Հայաստան:

Ոչ մի պաշտոնական ոգեկոչում

Տասնամյակներ տեւող այս հակամարտության յուրաքանչյուր դրվագ հավերժության մեջ քարացած դեմքեր է թողել: Արեւիկ Գրիգորյանի տան հյուրասենյակի պատը զոհված զինվորների լուսանկարներով է ծածկված:

Այս հանպատրաստից սրբավայրին հենված 7-ամյա Ռոբերտը չի ուզում գնալ քնելու: Սյան պես ձիգ կանգնած՝ նա արտասանում է քրոջ գրած բանաստեղծությունը. «Ես փոքրիկ զինվոր եմ/Իմ հողի պաշտպանն եմ/Ես անուն ունեմ/Իմ երկրի պարծանքն եմ»: Նրա գիշերազգեստը՝ ներկաքողարկող նախշերով շապիկն ու շալվարը, պահն ավելի հանդիսավոր են դարձնում: Արեւիկ Գրիգորյանը հեկեկում է: Որդու հաղթական հայացքը հիշեցնում է նրան պարտությունը:

Նրանց փախուստից մեկ տարի անց ժամանակը ոչինչ չի բուժել, միայն վատացրել է իրավիճակը: Պատկերները դեռ վառ են նրանց մտքում. երբ ժամանեցին ադրբեջանցի զինվորները, երբ այլեւս հաց ու վառելիք չկար, երբ Արեւիկի ամուսինը վերցրեց հին դպրոցական ավտոբուսը եւ արագ քշեց դեպի Հայաստան: Այդ դեղին ջարդուխուրդ ավտոբուսը կայանված է Երեւանի իրենց տան մոտ: Վրան դեռ ռուսերեն գրված է «ДЕТИ» բառը։ «Մեզ լքեցին, հիմա մնացել ենք, որ հիշենք այս ամենը», - ասում է Արեւիկն ու անձեռոցիկով սրբում աչքերը:

13-ամյա Գոհարը՝ ավագ դուստրը, փորձում է մխիթարել նրան. «Մայրի՛կ, մենք միեւնույնն է ամեն օր Արցախի մասին ենք մտածում»: Պոեզիայի ձախողված երեկոն պետք է լրացներ պաշտոնական արարողության բացակայությունը:

Հայաստանի կառավարությունը ոչինչ չկազմակերպեց՝ հիշատակելու Լեռնային Ղարաբաղի կորուստը: Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ոչ մի խոսք չասաց այս տխուր տարելիցի կապակցությամբ: Նույնիսկ չայցելեց մայրաքաղաքի ծայրամասում գտնվող Եռաբլուրի զինվորական գերեզմանատունը, որտեղ թաղված են Լեռնային Ղարաբաղի համար զոհված զինվորները:

Լեռնային Ղարաբաղից փախստականների ճնշող մեծամասնությունը արհամարհում է Փաշինյանին. «Նա թուրք է, ոչ թե հայ»,- ասում է Արեւիկ Գրիգորյանը՝ օգտագործելով թուրքերի ու ադրբեջանցիների նկատմամբ օգտագործվող ընդհանուր բառը: Նրանց աչքում 2018-ին սկսված Փաշինյանի պաշտոնավարումը մի շարք պարտությունների եւ հողերի կորստի հոմանիշ է:

Այս տարի նրանց հիասթափությունը վերածվեց ատելության վարչապետի նկատմամբ, որին նրանք մեղադրում են Արցախի պատմությանը վերջ դնելու մեջ: «Դարերի ընթացքում առաջին անգամ այնտեղ այլեւս հայեր չկան, եւ մենք պետք է հաշտվե՞նք դրա հետ» - հարցնում են նրանք:

Երեւանում վարչապետի նստավայրը զարդարող նկարը վերջերս փոխվել է։ Արարատ լեռը՝ ազգային խորհրդանիշը, որը 20-րդ դարի սկզբից գտնվում է Թուրքիայի սահմանի մյուս կողմում, փոխարինվել է Հայաստանի տարածքում գտնվող Արագած լեռան տեսարանով: «Սա է Հայաստանի ամենաբարձր լեռը»,- մեկնաբանել էր Փաշինյանը: Անցյալի պահանջներն այլեւս չկան: Հայաստանը 29,743 քառակուսի կիլոմետր է, ոչ մի կիլոմետր ավել։ Իսկ Արարատը՝ հայության սուրբ խորհրդանիշը, դրա մասը չէ։

Հարատեւ խաղաղության հույս

Վարչապետը՝ բարեփոխիչ, որն իշխանության եկավ 2018 թվականի «Թավշյա հեղափոխությունից» հետո, իրեն պրագմատիկ է համարում։ 2016-ից ի վեր յուրաքանչյուր ռազմական առճակատում հարեւան Ադրբեջանի հետ ավարտվեց Հայաստանի պարտությամբ: Նրա համար պարզ է, որ խաղաղության պայմանագիր պետք է ստորագրվի: Դա պարտվողի պայմանագիր կլինի, բայց տեւական խաղաղություն կբերի, ու Երեւանը հույս ունի այն վերջնական տեսքի բերել մինչեւ նոյեմբեր՝ Բաքվում կազմակերպված կլիմայի հարցով COP29-ի շրջանակում: Փաշինյանը կարող է հույս դնել խորհրդարանում իրեն աջակցող մեծամասնության վրա:

Այնուամենայնիվ, արագ հարցումը փողոցում բացահայտում է նրբերանգները: Գնալով ավելի մեծ թվով հայեր քննադատում են Փաշինյանին: Ընդդիմությունը, որը վարկաբեկված է տարիներ շարունակ կոռումպացված կառավարմամբ, համախմբվել է Արցախի Հանրապետության նախկին, այժմ Հայաստանում վտարանդի առաջնորդների թիկունքին եւ սեպտեմբերի 19-ին հավաքվել Եռաբլուրի զինվորական պանթեոնում:

Նրանց է միացել հայ ուղղափառ հոգեւորականության մի մասը՝ Բագրատ արքեպիսկոպոս Գալստանյանի գլխավորությամբ։ Մայիսից նա ղեկավարել է Ադրբեջանին տարածքներ զիջելու դեմ ուղղված շարժումը: Սեպտեմբերի 22-ին Երեւանում նոր հավաք անցկացվեց՝ ամռան ավարտից հետո դիմադրությունը կրկին բորբոքելու համար: Դա ամերիկյան ոճի միջոցառում էր՝ անմիջապես վարչապետին ուղղված, իսկ Գալստանյանը ձեռքերը բարձրացնում էր, որ օրհնի ամբոխը:

Ընդդիմությունը առաջնորդ չունի

Դժվար է չափել այս հակափաշինյանական կոալիցիայի իրական ազդեցությունը: «Մինչեւ 2026 թվականը ընտրությունները չեն լինելու, իսկ այս ընդդիմությունը ղեկավարելու համար ոչ մի նշանավոր գործիչ ի հայտ չի եկել», - ասում է Հայաստանի Կիրառական քաղաքականության հետազոտական ինստիտուտի (APRI) գիտաշխատող Բենիամին Պողոսյանը: «Ընդդիմությունը վարկաբեկել է իրեն՝ ամեն շաբաթ ապարդյուն վերջնագրեր ներկայացնելով»:

Բագրատ արքեպիսկոպոսը կարող էր լինել այդ գործիչը, սակայն նրա հայ-կանադական երկքաղաքացիությունը սահմանադրորեն թույլ չի տալիս առաջադրել իր թեկնածությունը: «Մենք ուղղությունը կորցնելու փուլում ենք, - շարունակեց փորձագետը: - Հայերի մեծ մասն այլեւս չգիտի՝ ինչ մտածել: Այդպես է հաղթում Փաշինյանը՝ ընդհանուր շփոթության մեջ»:

Այս խառնաշփոթի մեջ Արեւիկը երեխաներին ուղարկում է բերել դասագրքերը: Փոխվում է ոչ միայն վարչապետի գրասենյակի ձեւավորումը: 2024-2025 ուսումնական տարում «Հայոց պատմություն» առարկան փոխարինվել է «Հայաստանի պատմություն»-ով՝ բանավեճեր առաջացնելով ուսուցիչների շրջանում: Շապիկի տարածաշրջանի քարտեզն այլեւս չի պատկերում Լեռնային Ղարաբաղը:

«Ի՞նչ անեմ, - հարցնում է մայրը, - ասեմ երեխաներիս, որ մոռանա՞ն իրենց պատմությունը»: Մի առավոտ նա գնաց դպրոց, որպեսզի համոզի պատմության ուսուցչուհուն օգտագործել հին դասագիրքը: Բայց դասերից հետո մյուս ծնողներին, որոնք փախստական չեն, դա բացարձակ չհետաքրքրեց:

Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի

Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները: