Од рудници до соларни централи, кинеските проекти се соочуваат со правни пречки на Балканот

Кога 25-годишен кинески градежен работник почина на локацијата каде што се наоѓа огромна соларна електрана во Босна и Херцеговина ова лето, малкумина очекуваа инцидентот да се претвори во еден од најзначајните правни удари против проектите поддржани од Кина во земјата.

Несреќата на локацијата на „Аурора Солар“ во близина на јужниот босански град Столац предизвика инспекција што откри 71 нелегален кинески работник во октомври. Властите брзо ги депортираа, ја прогласија изградбата на проектот од 116 милиони долари за нелегална и отворија истраги за можна злоупотреба на јавно земјиште во ноември.

Но, локалните жители велат дека градилиштето сè уште не е затворено.

За регион каде што кинеските инвестиции во инфраструктурата често се заштитени од политички сојузи и се под владино покровителство, овој потег означи редок неуспех за економскиот отпечаток на Кина на Балканот и успешен пример за јавен отпор кон кинеските проекти.

Експертите велат дека официјалните лица во регионот честопати го прифаќаат кинескиот капитал како брзи пари за развој на енергија и инфраструктура на сметка на заштитата на животната средина и почитувањето на законите за труд.

„Кинеските компании се однесуваат на Балканот онака како што им е дозволено“, изјави за Радио Слободна Европа,Вук Вуксановиќ, виш истражувач во Белградскиот центар за безбедносна политика.

Тој додаде дека локалното население ја започнало својата правна кампања за запирање на проектот во јануари, поминувајќи часови секој ден истражувајќи ги релевантните закони.

„Ова не треба да биде работа на обичните граѓани, туку на институциите“, рече Ајаниќ.

Канцеларијата на градоначалникот, кој ги водеше напорите за изградба на централата, не одговори на барањето на РСЕ за коментар.

Кемал Швракиќ, адвокатот на Кинеската северна индустриска корпорација (НОРИНКО), кинеската компанија што го гради соларниот проект, минатиот месец за балканскиот сервис на РСЕ изјави дека сите работници пристигнале легално и дека тој ги поднел сите потребни документи за секој од нив.

„Слободна власт на Кинезите“

Соларната централа во близина на Столац е најновиот проект со висок профил што го градат или управуваат кинески државни фирми низ целиот Балкан, а кој неодамна е зафатен од контроверзии и е заглавен поради локалниот отпор.

Тука е хидроцентралата во селото Улог во јужна Босна, каде што локалното население со години укажува на штети врз животната средина и масовно умирање на риби. Сега е отворена истрага за причината за смртта на рибите.

Тука е и исто така и хидроцентралата Бистрица во Босна чија градежна дозвола беше поништена и која се соочи со локална реакција.

Проектите се соочија со јавен удар од слични причини, вклучително и заобиколување на локалните закони поврзани со трудот, животната средина и сопственоста на земјиштето.

Истражувачи како Вуксановиќ велат дека овие прашања произлегуваат од обидите на балканските политичари да привлечат прилив на кинески инвестиции во земјата и да имаат корист од мрежата на новооткриен капитал.

„Сите загрижености за нелегалната работна сила, животната средина и експропријацијата на земјиште постојат затоа што локалните елити им даваат слобода на Кинезите за да може проектот да се заврши. Ако им дозволите на компаниите да работат без јасни правила, ова е она што може да се случи“, вели тој.

И „Аурора Солар“, која го развива проектот за соларна централа, и „НОРИНКО“, изведувачот, тврдат дека сите потребни дозволи се добиени во согласност со законот. Ниту една од компаниите не објави дека планира да ја оспори одлуката.

Ист модел низ целиот Балкан

Сепак, преку границата во Србија, локалната опозиција се бори да се пробие.

Во источниот рударски центар Бор, каде што се наоѓа единствениот комплекс за рударство на бакар во Србија, жителите го обвинуваат кинескиот конгломерат „Зиџин Мајнинг Груп“ за грабеж на земјиште, предизвикување загадување и занемарување на нивните средства за живот. Но, годините правни битки донесоа мал напредок.

Миодраг Живковиќ од селото Слатина рече дека изгубил седум хектари земјиште во 2020 година откако добил налог за експропријација од владата за да го земе неговиот имот за јавна употреба.

Живковиќ сега е во правен спор со кинеската рударска компанија „Зиџин“ бидејќи таа е наведена како корисник на експропријацијата, иако српската влада ја спроведе во име на компанијата. Тој рече дека властите вложиле големи напори за да го прилагодат Зиџин и ги избегнале законските процедури во процесот.

„Министерството за финансии донесе одлука со која ѝ дозволува на компанијата да го преземе имотот пред да ме обештети, наведувајќи ја итноста на проектот. Наместо да ѝ наложи на компанијата да го плати обештетувањето утврдено со закон, министерството застана на нивна страна“, објасни Живковиќ за РСЕ.

Србија Зиџин Мајнинг, локалната подружница на кинеската фирма која контролира голем дел од поранешниот државен комплекс Бор, инсистира дека го стекнала поголемиот дел од земјиштето на доброволна основа и само мал дел бил експроприиран откако државата го означила подрачјето за „јавен интерес“.

Живковиќ, кој зависи од мала инвалидска пензија, рече дека изгубил не само земјиште, туку и целата своја егзистенција. Тој додаде дека рударството во Бор довело до загадување на воздухот со високи концентрации на арсен.

„Не постои такво нешто како зелен рудник, особено не тука каде што рударската компанија е кинеска“, рече Живковиќ, осврнувајќи се на големото влијание на рударството врз животната средина.

„Ова сигурно не е вистина кога ги разгледуваме резултатите од мерките за квалитет на воздухот спроведени од нашиот Рударски институт во Бор. Тоа е катастрофа.“

Откако кинеската „Зиџин Мајнинг Груп“ го купи единствениот производител на бакар и скапоцени метали во Србија во 2018 година, таа стана еден од најголемите извозници во земјата, со заработка од близу 1 милијарда евра до крајот на 2024 година.

За Белград, ваквите инвестиции претставуваат модел на партнерство кое кинеските и српските лидери Си Џинпинг и Александар Вучиќ често го опишуваат како „челично пријателство“.

Но некои жители велат дека тој сојуз дошол со висока цена, која не се мери со економски ветувања, туку со изгубено земјиште, загаден воздух и неспроведени судски пресуди.

„Тешко е да се натера која било компанија целосно да ги почитува законите за животна средина во вашата земја, но уште потешко е кога локалните и националните влади се соучесници во ова“, изјави за РСЕ Дамир Диздаревиќ, кој ги следи кинеските инвестиции на Балканот за Фондацијата БФПЕ за одговорно општество со седиште во Белград.

Зелениот пресврт на Кина

Владимир Шопов, експерт за Кина на Балканот во Европскиот совет за надворешни односи, рече дека балканските земји се погодна појдовна точка за кинеските компании да ги изградат своите портфолија и да ги дотеруваат своите операции за да можат да ги исполнат построгите деловни и еколошки стандарди на Европската Унија и да се натпреваруваат на нејзиниот единствен пазар.

„Иако неговите долгорочни цели - политичко позиционирање во идните земји-членки на ЕУ, градење мрежи на пријателски локални актери и стекнување влијание во клучните политички и економски сектори - остануваат исти, Пекинг го проширува својот сет алатки за да ги постигне овие цели“, напиша Шопов во анализа претходно овој месец.

Инвестициите на Кина во обновлива енергија, вклучувајќи ја енергијата од ветер и сончева енергија, се главен столб на тој нов сет алатки.

Државните субвенции и огромната производствена база ја претворија Кина во најголемиот и најисплатлив производител на соларни панели, ветерни турбини и електрични возила во светот.

Во последниве години, кинеските институции, исто така, финансираа проекти за зелена енергија низ целиот свет, бидејќи Пекинг се стреми да го ребрендира својот глобален имиџ од најголем загадувач во зелен инвеститор и да го зајакне бизнисот за своите компании во странство.

Низ целиот Балкан, кинеските државни фирми честопати ги финансираа овие проекти за зелена енергија користејќи локални посредници за да се снајдат во лабави правни системи и слаб надзор.

Но, како што покажува Столац, оваа стратегија може да се врати како бумеранг кога локалните заедници се спротивставуваат. Она што започна како трагична смрт на работното место заврши со распаѓање на целиот бизнис потфат.

Ајаниќ рече дека тој и локалните жители од Столац се здружуваат со други активисти низ целата земја за да подготват дополнителни правни чекори против слични проекти каде што веруваат дека законот е заобиколен.

„Се приклучивме на национална алијанса која бара законско управување со јавното земјиште. Вклучивме институции на сите нивоа затоа што здравата животна средина и законските процедури немаат цена“, заклучува Ајаниќ.