Трендот на затворање медиуми на Западен Балкан и последиците

Западниот Балкан, со проценето население од околу 20 милиони луѓе, е во опасност да остане без извори на информации што ги емитуваат странските медиуми кои не се под влијание на водечките политички сили во земјите од регионот.

Првичниот удар беше зададен со откажувањето на донациите од буџетот на поранешната УСАИД, а најновото изненадување беше затворањето на регионалниот проект на катарската Ал Џезира Балканс.

Повеќе од 200 луѓе во оваа медиумска мрежа ги загубија своите работни места, а конкретните причини за затворањето, како што е наведено во соопштението на мрежата Ал Џезира, произлегуваат од одлука што е „дел од поширока стратегија за зајакнување на дигиталното присуство и проширување на нови медиумски платформи“.

УСАИД (Агенцијата на Соединетите Американски Држави за меѓународен развој), која им помогна на многу независни медиуми преку грантови, повеќе не постои во пракса, Гласот на Америка не објави ништо од март, Радио Слободна Европа се бори за средства четири месеци, додека менаџментот на сопствениците на телевизиите Н1 и Нова се заменува.

Високата правна советничка на ЕЦПМФ, Флутура Кусари, предупредува дека без независни медиуми, „луѓето ќе бидат помалку информирани или погрешно информирани, бидејќи непроверената содржина од социјалните медиуми и други непроверени извори ја пополнува празнината“.

Таа додаде дека медиумите низ регионот работат во тешка средина, вклучувајќи „политички притисоци, физички и онлајн закани, правни напади, финансиски тешкотии и лоши услови за работа“.

„Истражувачкото новинарство станува сè поретко, а самото новинарство повеќе не се смета за привлечна професија поради ризиците со кои се соочуваат новинарите“, нагласи таа.

Како започна?

„Лавината“ од проблеми за регионалните независни медиуми започна кога американскиот претседател Доналд Трамп, кратко по преземањето на функцијата во јануари, нареди замрзнување на поголемиот дел од странската помош на САД.

Ова се однесуваше и на УСАИД, која, според податоците од 2023 година, поддржа повеќе од 6.200 новинари во странство и 707 медиумски организации во повеќе од 30 земји.

Нема точни податоци за бројот на медиуми на кои УСАИД им помогнал во Западен Балкан.

На почетокот на јули, агенцијата беше официјално распуштена, а во иднина, Стејт департментот ќе ја координира странската помош на САД.

„Финансирањето на УСАИД им овозможи на новинарите да создаваат независни, длабински извештаи и им овозможи на медиумските организации да покриваат теми што мејнстрим медиумите честопати ги занемаруваат, како што се човековите права, ЛГБТИ прашањата и малцинските заедници“, рече Кусари.

Нов удар дојде во март, кога Трамп потпиша извршна наредба со која драстично се намали бројот на вработени и средствата за седум федерални агенции, вклучувајќи ја и Агенцијата на САД за глобални медиуми (УСАГМ), која, меѓу другото, ја надгледува работата на Гласот на Америка (ВОА) и Радио Слободна Европа (РФЕ/РЛ).

ВОА не емитува содржина од март, додека РФЕ/РЛ емитува, но истовремено води спор со УСАГМ на американски суд.

РФЕ/РЛ, исто така, презеде драстични мерки за намалување на трошоците, вклучително и испраќање на некои вработени на принуден одмор и раскинување на договорите со фриленсери.

Во исто време, врвните раководители на Јунајтед Груп, која ги вклучува регионалните телевизиски станици Н1 и Нова, беа отпуштени во јуни, што ги натера уредниците на овие медиуми да изразат загриженост за можно политичко влијание.

„Јунајтед Груп“ има операции во: Словенија, Хрватска, Босна и Херцеговина, Србија, Црна Гора, Северна Македонија, Грција, Бугарија. Компанијата е во сопственост на инвестициската фирма „БС Партнерс“ со седиште во Лондон, која го стекна мнозинскиот удел во „Јунајтед Груп“ во 2019 година.

Српските власти, предводени од претседателот Александар Вучиќ, со години ги етикетираат медиумите во рамките на „Јунајтед Груп“, а на почетокот на јули, новинарите на Н1 добија закани со смрт во редакцијата.

За последиците во Босна и Херцеговина

Директорот на Медиумскиот центар во Сараево, Боро Контиќ, за РСЕ/РЛ истакнува дека е тешко да се предвиди каква ќе биде иднината на медиумите во Западен Балкан.

Тој верува дека опстанокот на независните медиуми бара ангажман и на медиумската заедница и на државата. Медиумите, истакнува тој, се еден од столбовите на демократското општество.

„Невозможно е да се направи нешто ако нема силна медиумска заедница, професионално новинарство кое е критично и всушност го претставува, на некој начин, гласот на јавноста“, рече Контиќ.

Тој предупредува дека дури и оние кои се фалат со ситуацијата наскоро ќе сфатат колку е катастрофална за општеството. Со исчезнувањето на големите независни медиуми, се губи и медиумската заедница, додава Контиќ.

„Со нејзиното постоење, одржувате нешто што е нормално во секое општество, дека имате критички гласови, дека имате истражување. Бидејќи во тој случај, не секој може да прави што сака“, заклучува Контиќ.

Враќањето на државата кон медиумите во Србија и регионот

„Затворањето на добар, квалитетен медиум е секогаш загуба за сите“, вели за РСЕ/РЛ Снежана Миливојевиќ, професорка на Факултетот за политички науки во Белград.

„Надвор од таа група професионални новинари кои ги губат своите работни места, што претставува посебен удар за новинарската професија овде, загубата за пошироката јавност се сведува на губење на медиум кој одржувал високи професионални стандарди, имал разновидна програма и придонел за медиумскиот плурализам“, нагласи таа.

Професорката Миливојевиќ објаснува дека регионалните медиуми на Балканот најчесто биле основани од странски сопственици, но дека отпорот бил преголем.

„Паралелно со процесот на егзодус на странските сопственици, се одвива и еден вид враќање на државата во медиумите - барем во Србија ова е очигледно, преку државниот Телеком и цела низа нивни канали, вклучително и некои што ја истакнуваат таа регионална димензија“, истакна таа.

Наведува дека силниот политички притисок врз медиумите довел до тоа „меѓународниот сектор за помош на медиумите, така да се каже, да се урива пред нашите очи“.

„Медиумите кои имаат или сериозни амбиции да информираат за ситуацијата во регионот, или сериозни амбиции да ги подигнат професионалните стандарди, сега се заглавени во јазот помеѓу големиот политички притисок на домашните власти и незаинтересираноста или неподготвеноста на меѓународната демократска јавност да им помогне“, нагласи таа.

Значително поинаква медиумска сцена во Црна Гора

Ова е загрижувачки тренд, изјави за РСЕ/РЛ Милка Тадиќ Мијовиќ, директорка на Црногорскиот центар за истражувачко новинарство.

„Сите овие медиуми беа од исклучително значење не само за нас во Црна Гора, туку и за регионот. Ова се „наследствени“ медиуми кои, навистина, имаа исклучително значење и важност дури и во најтемните години од 1990-тите“, рече таа.

Тадиќ Мијовиќ нагласува дека ова се медиуми „кои имаа одредена дистанца од сите власти на Балканот, кои традиционално сакаат да ги контролираат и заробат медиумите“.

„Овие независни гласови беа многу важни за нас, значајни, и се плашам дека по затворањето на овие медиуми, нашата медиумска сцена ќе биде значително поинаква“, рече таа.

Директорката на ЦИН Монтенегро предупредува дека Западен Балкан сега отвора простор за „авторитарни лидери и корумпирани бизнис елити да ги контролираат медиумите“.

„Од друга страна, во овие земји имаме нереформирани јавни служби и многу таблоидни медиуми. И уште една работа е голема опасност - имаме социјални мрежи преку кои дезинформациите се шират неверојатно, со брзина на светлината“, додаде таа.

Косово - најлошо во однос на слободата на медиумите

Фљутура Кусари предупредува дека „главно поради постапките на владата и владејачката партија, Самоопределување“, слободата на медиумите во Косово се влоши.

„Владата усвои неуставен закон за медиуми, кој подоцна беше поништен од Уставниот суд. Новинарите, медиумите и активистите се соочуваат со вербални напади и целно вознемирување од политичари, вклучувајќи го и премиерот Албин Курти“, рече таа.

Таа истакнува дека во Косово станало „скоро невозможно да се добие пристап до јавни документи“, дека транспарентноста е на рекордно ниско ниво и дека владејачката партија редовно врши притисок врз регулаторите и одборите на јавните радиодифузери.

Според неа, Косово ризикува да премине од лидер во слободата на медиумите во еден од најалармантните случаи на пад во регионот, доколку владата во Приштина продолжи по овој пат.

Во најновиот извештај за слободата на печатот на „Репортери без граници“ за 2025 година, Косово е рангирано најниско во Западен Балкан, на 99-то место.

Србија е три места напред, Босна и Херцеговина е десет места, додека Црна Гора е најдобра во регионот, на 37-мо место.