Η δημιουργία μιας νέας μορφής γνώσης

Πρόσφατα ένας αγαπητός συνάδελφος ξεκίνησε μια συζήτηση που θεωρώ εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Ζήτησε από τους φοιτητές και τους αναγνώστες του νέου του βιβλίου να καταθέσουν τα σχόλιά τους. Ένας φοιτητής του απάντησε με ειλικρίνεια: «Αναρωτιέμαι γιατί συνεχίζετε να γράφετε βιβλία, αφού εμείς πλέον δεν τα χρησιμοποιούμε». Η φράση αυτή, όσο προκλητική κι αν ακούγεται, αγγίζει μια πραγματικότητα που όλοι βλέπουμε να διαμορφώνεται τα τελευταία χρόνια.

Το ερώτημα που αναδύεται είναι σαφές: ποιος είναι σήμερα ο ρόλος των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων σε έναν κόσμο όπου η γνώση είναι διάσπαρτη και άμεσα προσβάσιμη στο Διαδίκτυο; Οι φοιτητές δεν χρειάζεται να ανοίξουν ένα βαρύ τόμο για να βρουν μια πληροφορία· αρκεί ένα γρήγορο ψάξιμο στη μηχανή αναζήτησης ή μια επίσκεψη σε μια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη. Από τη μία, η ευκολία αυτή είναι απελευθερωτική.

Από την άλλη, γεννά τον κίνδυνο η γνώση να κατακερματίζεται σε αποσπάσματα χωρίς συνοχή και προοπτική. Το πανεπιστημιακό σύγγραμμα δεν ήταν ποτέ απλώς ένα «μέσο πληροφόρησης». Ήταν – και παραμένει – ένα εργαλείο που οργανώνει τη γνώση σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, με αρχή, μέση και τέλος. Προσφέρει το νήμα που συνδέει τις έννοιες μεταξύ τους, δίνοντας στον φοιτητή μια αίσθηση πορείας μέσα σε έναν ωκεανό δεδομένων. Το Διαδίκτυο, όσο πλούσιο κι αν είναι, δεν παρέχει από μόνο του αυτή τη συνοχή. Από την άλλη πλευρά, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την αλήθεια που κρύβεται πίσω από την παρατήρηση του φοιτητή.

Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, παρατηρείται όλο και συχνότερα το φαινόμενο φοιτητές να μην παραλαμβάνουν καν τα δωρεάν συγγράμματα που τους παρέχει το Δημόσιο. Εδώ τίθεται το πραγματικό ερώτημα: θέλουμε τα πανεπιστημιακά βιβλία να συνεχίσουν να υπάρχουν όπως τα γνωρίσαμε ή να μετασχηματιστούν σε κάτι νέο; Η απάντηση, κατά τη γνώμη μου, δεν μπορεί να είναι η κατάργησή τους. Το πανεπιστημιακό βιβλίο είναι αναντικατάστατο ως εργαλείο μάθησης και στοχασμού. Όμως πρέπει να εξελιχθεί.

Τι σημαίνει εξέλιξη; Σημαίνει ότι τα συγγράμματα δεν μπορούν πλέον να παραμένουν κλειστά, στατικά έργα που γράφονται και μένουν αναλλοίωτα για δεκαετίες. Χρειάζονται μορφές πιο δυναμικές, με δυνατότητα επικαιροποίησης, με πρόσβαση σε ψηφιακά παραρτήματα, με διαδραστικές ασκήσεις, με ενσωμάτωση πολυμέσων. Ένα βιβλίο μπορεί να συνεχίσει να είναι τυπωμένο, αλλά να συνδέεται οργανικά με ηλεκτρονικές πλατφόρμες που προσφέρουν βίντεο, προσομοιώσεις, διαρκείς ανανεώσεις. Ένα σύγγραμμα μπορεί να γίνει ένας «κόμβος μάθησης» και όχι απλώς μια δεσμίδα σελίδων.

Το ερώτημα παραμένει ανοιχτό, αλλά η κατεύθυνση είναι, νομίζω, σαφής: δεν πρέπει να εγκαταλείψουμε τα πανεπιστημιακά συγγράμματα. Οφείλουμε να τα επανεφεύρουμε.

Η φράση του φοιτητή ήταν προκλητική, αλλά ίσως και χρήσιμη. Μας καλεί να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει «βιβλίο» στον 21ο αιώνα. Η απάντηση δεν μπορεί να είναι η σιωπή της κατάργησης, αλλά η δημιουργία μιας νέας μορφής γνώσης που θα στηρίζεται στη δύναμη της παράδοσης και θα κοιτάζει ταυτόχρονα στο μέλλον.

Ο Λουκάς Βλάχος είναι καθηγητής Αστροφυσικής στο Τμήμα Φυσικής του ΑΠΘ