Ο πόλεμος χτυπάει πρώτα τα παιδιά

Δυστυχώς, η ανάγκη διασφάλισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επιτάσσεται σήμερα όπως και πριν από 77 χρόνια οπότε η διεθνής κοινότητα συμφώνησε στη διακήρυξη των Ην. Εθνών. Εχει υπολογιστεί πως περίπου 250 εκατομμύρια παιδιά επηρεάζονται από ένοπλες συγκρούσεις παγκοσμίως (το 2016, από 49 ένοπλες συγκρούσεις, 12 ήταν πόλεμοι). Συχνά, δυστυχώς, σχολεία και νοσοκομεία γίνονται άμεσος στόχος επιθέσεων, αυξάνοντας τις επιπτώσεις του πολέμου στα παιδιά (και στους εφήβους). Τα παιδιά αυτά είναι σε υψηλό κίνδυνο να αναπτύξουν περισσότερα προβλήματα ψυχικής υγείας από τον γενικό πληθυσμό λόγω της έκθεσής στους στη βία, και ιδιαίτερα μετατραυματικό στρες (ΜΤΣ), άγχος και κατάθλιψη. Επιπροσθέτως, η έκθεση στη βία επηρεάζει τις απόψεις των παιδιών για τον κόσμο, τις σχέσεις τους, καθώς και τη λειτουργικότητα των οικογενειών τους. Οι πιο σημαντικές παράμετροι που καθορίζουν την επίδραση του πολέμου στην ψυχική υγεία των παιδιών είναι, μεταξύ άλλων, η αποστέρηση βασικών αγαθών (π.χ. σπίτι, φαγητό, νερό, σχολείο, φροντίδα υγείας), οι διαταραγμένες οικογενειακές σχέσεις (λόγω απωλειών, αποχωρισμού ή μετακίνησης), στίγμα και διακρίσεις (επηρεάζουν την ταυτότητα), απαισιοδοξία και η θεώρηση της βίας ως κάτι φυσιολογικό. Οι πληθυσμοί αυτοί μπορούν να έχουν ανάγκες για υπηρεσίες ψυχικής υγείας, με επικέντρωση ίσως σ’ εκείνους με ΜΤΣ.

Ηδη από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο υπάρχουν αναφορές για παιδιά που ανέπτυξαν συναισθηματικά προβλήματα, εφιάλτες, φόβους, έντονες αντιδράσεις, αποφυγή και επιθετικότητα έπειτα από την έκθεσή τους σε αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Πολλές μελέτες από μετέπειτα πολέμους (Καμπότζης, Λωρίδας της Γάζας, Κόλπου, Συρίας κ.λπ.) επιβεβαίωσαν τα παραπάνω, αφού οι πόλεμοι συχνά συνοδεύονται από αποχωρισμούς ή και απώλειες αγαπημένων προσώπων, της εστίας και συνεπώς πένθος και κατάθλιψη. Την τελευταία 15ετία, μελέτες παιδιών της Μ. Ανατολής δείχνουν ποσοστά ΜΤΣ 5%-8% στο Ισραήλ, 23%-70% στην Παλαιστίνη (ποσοστά 2,5-17 φορές υψηλότερα των ΗΠΑ) και 10%-30% στο Ιράκ. Ειδικότερα η Γάζα έχει χαρακτηριστεί ως η πιο θανατηφόρα περιοχή του κόσμου για τα παιδιά (Save the Children International).

Ωστόσο, το στρες του πολέμου επηρεάζει όλα τα μέλη της οικογένειας, με αποτέλεσμα η διαταραγμένη ψυχική υγεία των γονέων να επηρεάζει εκείνη των παιδιών τους. Υψηλότερα ποσοστά ΜΤΣ και κατάθλιψης έχουν αναφερθεί σε ευάλωτες οικογένειες που πενθούν και ο επιζών γονέας και άλλα μέλη υποφέρουν, παρά σε παιδιά που ζουν σε πιο σταθερό περιβάλλον ακόμα και χωρίς τους γονείς τους. Γι’ αυτό επιβάλλεται οι παρεμβάσεις να εστιάζουν στις οικογένειες. Οι θετικές αλληλεπιδράσεις γονέων – παιδιών παίζουν σημαντικό προστατευτικό ρόλο που ευνοεί την ανθεκτικότητα των παιδιών. Μελέτες αποτελεσματικότητας ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων δείχνουν ποσοστά 50%-70% βελτίωσης, που παρέμεναν 9 μήνες αργότερα.

Παρ’ όλα αυτά, πρόσφατες ψυχοκοινωνικές μελέτες τονίζουν την τεράστια δυνατότητα των παιδιών για ανθεκτικότητα (resilience), η οποία τους επιτρέπει να μεγαλώσουν ως πλήρως λειτουργικοί ενήλικοι παρά τα ψυχικά τραύματά τους. Προστατευτικοί μηχανισμοί που έχουν εντοπιστεί είναι διάφορες στρατηγικές διαχείρισης (coping strategies), τα «πιστεύω» τους, καθώς επίσης υγιείς οικογενειακές και φιλικές σχέσεις.

Η σημερινή ανθρωπιστική κρίση στη Γάζα και γενικότερα στη Μ. Ανατολή επιτάσσει τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προκειμένου να αποφευχθούν μακροχρόνιες καταστροφικές επιπτώσεις στη φυσιολογική τους ανάπτυξη εξαιτίας του μακροχρόνιου στρες, καλύπτοντας τις βασικές τους ανάγκες καθώς και την ψυχική υποστήριξη και θεραπεία των παιδιών και των οικογενειών τους.

Ο Γεράσιμος Κολαΐτης είναι ομότιμος καθηγητής Παιδοψυχιατρικής Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, πρόεδρος ΔΣ του Ελληνικού Ινστιτούτου Μελέτης Τραύματος και Προαγωγής Ψυχικής Υγείας