Ο Κώστας Σημίτης και το ιστορικό ρεύμα του εκσυγχρονισμού

Ο Κώστας Σημίτης έφυγε με τον τρόπο που έζησε και έδρασε, διακριτικά. Χωρίς δραματικούς τόνους και επιθανάτιο σκηνικό. Δήλωνε αγνωστικιστής και η σχέση του με τον θάνατο ήταν λογικά επεξεργασμένη. Ενιωθε προ πολλού την πληρότητα του ανθρώπου που εκτέλεσε την αποστολή στην οποία έταξε τον εαυτό του.

Τον χαρακτήρισα την ημέρα του θανάτου του «τον δεύτερο ιστορικό ηγέτη και την εμβληματική φυσιογνωμία μιας θεμελιώδους όψης του ΠΑΣΟΚ». Την όψη αυτή που υπήρχε εκ γενετής μέσα στο εύρος της παράταξης, τη συγκρότησε ως πολιτική αντίληψη ο Κώστας Σημίτης. Επιπλέον της έδωσε όνομα («εκσυγχρονισμός») με προσόντα ιδεολογικά και επικοινωνιακά που είχαν προοδευτικό πρόσημο, συμβατό με την κλασική ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, αλλά επιπλέον παρέπεμπαν σε ένα από τα δύο μεγάλα ρεύματα της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, αυτοσυνειδησίας και στρατηγικής. Τον δυτικό τρόπο σε αντίθεση με τον ανατολικό τρόπο, το ορθολογικό σε αντίθεση με το λίγο ή πολύ συνωμοσιολογικό, το «υπεύθυνο» σε αντίθεση με τις διάφορες εκδοχές λαϊκισμού. Τα δίπολα είναι ενδεικτικά και  απλουστευτικά, αλλά δίνουν νομίζω την αίσθηση της διαφοράς. Για αυτό κυρίως τον λόγο ο εκσυγχρονισμός, όπως και το αντίθετο ρεύμα άλλωστε, είχε την ικανότητα να λειτουργεί «ηγεμονικά» με την έννοια που έχει ο όρος στην πολιτική θεωρία. Να υπερβαίνει ως αντίληψη τα κομματικά όρια και να διευρύνει την εκλογική επιρροή και την κοινωνική στήριξη. Η αντίληψη αυτή ήταν και είναι «ηγεμονική» αλλά όχι ουδέτερη. Αντιθέτως ανοίγει και συχνά οξύνει μέτωπα. Αναλαμβάνει πολιτικό ρίσκο και έχει αντιπάλους κοινωνικούς και πολιτικούς.

Ο Κώστας Σημίτης ήταν μέχρι το τέλος της ζωής του ΠΑΣΟΚ. Εμεινε με υπομονή και επιμονή πιστός στην αρχική επιλογή που έκανε το 1974 να συνταχθεί με τον Ανδρέα Παπανδρέου και να κινηθεί εντός των οργανωτικών και προγραμματικών ορίων του ΠΑΣΟΚ προφανώς με τριβές ενίοτε και συγκρούσεις αλλά χωρίς ρήξη. Η ισορροπία, πολιτική και αισθητική, ήταν δύσκολη αλλά απέδωσε καρπούς σε συνδυασμό με την τύχη που πάντα παίζει τον ρόλο της στην Ιστορία. Χωρίς το πολιτικό και κοινωνικό εύρος, την πλειοψηφική ροπή και την «κυβερνησιμότητα» που είχε αποκτήσει το ΠΑΣΟΚ ήδη από το 1981, δεν θα είχε κυβερνητική προοπτική ο εκσυγχρονισμός ως ρεύμα. Αυτό το γνώριζε καλύτερα από κάθε άλλον ο Κώστας Σημίτης και προσπάθησε να το διασφαλίσει όχι μόνο πριν αναλάβει την κυβέρνηση αλλά και σε όλη τη διάρκεια της πρωθυπουργίας του. Εντός αυτού του πλαισίου άλλωστε διαδέχθηκε τον Ανδρέα Παπανδρέου στην πρωθυπουργία και στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ, κέρδισε δύο εκλογικές αναμετρήσεις και κυβέρνησε τον τόπο για οκτώ συναπτά έτη αναδεικνύοντας στόχους η επίτευξη των οποίων του επέτρεψε να καταρτίσει έναν σπουδαίο απολογισμό: ένταξη στη ζώνη του ευρώ, ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ, ολοκλήρωση μεγάλων βασικών υποδομών, προετοιμασία της χώρας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001. Ολοι αυτοί οι στόχοι είχαν δρομολογηθεί από την ύστερη κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου (1993-1995), όμως ο Κώστας Σημίτης ως πρωθυπουργός επέδειξε την προσήλωση που ήταν αναγκαία και συνέθεσε ένα ενιαίο αφήγημα προσθέτοντας την προσωπική του πεποίθηση, το δικό του ύφος, την αντίληψή του για τη λειτουργία της κυβέρνησης και των θεσμών, τις θέσεις του για την εξωτερική πολιτική και τη συμμετοχή στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

Δεν ήταν προφανώς ανέφελη και χωρίς κρίσεις και προβλήματα η οκταετία του Κ. Σημίτη. Μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν ανιστόρητη και ο ίδιος ως διανοούμενος της μάχιμης πολιτικής και οπαδός του αναστοχασμού θα την απέρριπτε. Αλλωστε καμία περίοδος ταυτισμένη με το όνομα του πρωθυπουργού της δεν υπήρξε ανέφελη, αλλά αυτό δεν εμποδίζει να θεωρούμε αρκετές από τις περιόδους αυτές κεφάλαια του εθνικού κεκτημένου που διαμορφώθηκε τα διακόσια χρόνια του βίου του νέου ελληνικού κράτους.

Είμαι προσωπικά ευγνώμων για την εμπειρία αρχικά της από κοινού συμμετοχής μας ως υπουργών στην τελευταία κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου και στη συνέχεια για την τιμή που μου έκανε να μετάσχω στις κυβερνήσεις του ως υπουργός Δικαιοσύνης, Πολιτισμού / υπεύθυνος για τον συντονισμό της ολυμπιακής προετοιμασίας της χώρας και Ανάπτυξης (που περιλάμβανε τότε όλη σχεδόν την πραγματική οικονομία). Είμαι ευγνώμων γιατί μου εμπιστεύθηκε τη θέση του γενικού εισηγητή της αναθεώρησης του Συντάγματος από το 1996 έως το 2001. Παρά την ηλικιακή απόσταση μας συνέδεαν πολλές  συνάφειες. Υπήρχε ίσως ένας κώδικας επικοινωνίας μεταξύ καθηγητών Νομικής, μια κοινή αισθητική αντίληψη, κάποιος  κοινός κύκλος φίλων, η αλυσίδα της διαδοχής στην προεδρία του ΠΑΣΟΚ, η κοινή εμπειρία της δύσκολης δημοσιονομικής προσαρμογής προκειμένου να διασφαλιστεί η ευρωπαϊκή θέση της χώρας σε διαφορετικές αλλά συγκρίσιμες εποχές.

Ημουν παρών στη σχεδόν άδεια αίθουσα της Βουλής τον Δεκέμβριο του 2008 όταν κατά τη συζήτηση του προϋπολογισμού του 2009 αναφέρθηκε ρητά στον κίνδυνο προσφυγής στο ΔΝΤ. Θυμόμουν καθημερινά τα λόγια του ως αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Οικονομικών την πιο σκοτεινή περίοδο της οικονομικής κρίσης. Μιλήσαμε για τελευταία φορά από κοινού ως πρώην πρόεδροι του ΠΑΣΟΚ στις 3 Σεπτεμβρίου 2024. Τον συνάντησα για τελευταία φορά κεφάτο στην παρουσίαση του βιβλίου της Λύντιας Τρίχα για τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 3 Δεκεμβρίου 2024. Ισως τίποτα να μην είναι τυχαίο. Σε αυτό το ρεύμα ανήκε μετά λόγου γνώσεως και επάξια ο Κώστας Σημίτης, στο ρεύμα που ξεκινά από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, πηγαίνει στον Χαρίλαο Τρικούπη, κορυφώνεται με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και ευτυχώς, χάρη στη Δημοκρατία που κινείται μεταξύ συγκυρίας και Ιστορίας, παρέμεινε ζωντανό.

Ο Ευάγγελος Βενιζέλος είναι πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, πρώην πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ