Ενα άγνωστο ποίημα της Χάνα Αρεντ

Η Χάνα Αρεντ, συγγραφέας στοχαστικών έργων όπως «Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού» και «Η ανθρώπινη κατάσταση», στον ελεύθερο χρόνο της έγραφε ένθερμους και ενδόμυχους στίχους. Τα ποιήματά της πρόκειται να κυκλοφορήσουν τον Δεκέμβριο στην Αμερική με τίτλο «What Remains: The Collected Poems of Hannah Arendt» σε μετάφραση της βιογράφου της Σαμάνθα Ρόουζ Χιλ. Το φθινοπωρινό τεύχος του «Paris Review» προδημοσιεύει ένα άτιτλο ποίημα από τα χειρόγραφα της Αρεντ. Με χρονολογία «Σεπτέμβριος 1947», το ποίημα, το οποίο τώρα βρίσκεται στο Αρχείο Αρεντ στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, γράφτηκε έξι χρόνια μετά την άφιξη της φιλοσόφου στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εγκατεστημένη τότε στο Upper West Side της Νέας Υόρκης, η Αρεντ σε αυτό το μελαγχολικό ποίημα αναλογίζεται τι είχε αφήσει πίσω της στο ταξίδι της ζωής της:

Αυτός ήταν ο αποχαιρετισμός:

Πολλοί φίλοι ήρθαν μαζί μας

Και όποιος δεν ήρθε δεν ήταν πια φίλος.

Στην εισαγωγή της η μεταφράστρια Χιλ περιγράφει πώς το σημειωματάριο ποιημάτων της Αρεντ τη συνόδευσε σε μια σειρά αποχαιρετισμών: όταν έφυγε από τη Γερμανία μετά την απελευθέρωσή της από τη φυλακή της Γκεστάπο στην Αλεξάντερπλατς την άνοιξη του 1933. Οταν άφησε τη δεύτερη ζωή της στο Παρίσι για να παρουσιαστεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Γκουρς επτά χρόνια αργότερα. Και όταν δραπέτευσε με τα πόδια και με ποδήλατο στη Λισαβόνα, όπου επιβιβάστηκε στο πλοίο «SS Guinee» για τη νήσο Ελις στις 22 Μαΐου 1941.

Από το μελαγχολικό ξεκίνημά του μέχρι το σάστισμα του τέλους του, το ποίημα της Αρεντ αντανακλά το συναισθηματικό πέρασμα πολλών ανθρώπων που εγκαταλείπουν την πατρίδα τους για να εγκατασταθούν σε μια ξένη χώρα. Ξεκινά ως τραγούδι του αποχωρισμού και τελειώνει με το αίνιγμα της άφιξης:

Αυτό ήταν το βράδυ

Διστακτικά έκοψε το βήμα μας

Και τράβηξε τις ψυχές μας απ’ το παράθυρο […]

Αυτή είναι η άφιξη:

Το ψωμί δεν ονομάζεται πλέον ψωμί

και το κρασί σε μια ξένη γλώσσα αλλάζει τη συζήτηση.

Μέσα σε δώδεκα στίχους η Αρεντ αφηγείται την ιστορία του αποχαιρετισμού της στην Ευρώπη και της άφιξής της στις Ηνωμένες Πολιτείες. Είναι ένα έργο τέχνης που διεκδικεί αθόρυβα τη δική του θέση στη γερμανική ποιητική παράδοση παραπέμποντας στον άρτο και στο κρασί του περίφημου ποιήματος «Brod und Wein» του Φρίντριχ Χέλντεριν: «Το ψωμί είναι ο καρπός της γης, αλλά ευλογείται και από το φως» γράφει ο Χέλντεριν. «Η απόλαυση του κρασιού προέρχεται από τον βροντερό θεό».

Το τέλος της ποίησης

Η γερμανική ποίηση, για την Αρεντ, ήταν συνεχώς παρούσα στην καρδιά και στο μυαλό της. «Γνωρίζω ένα αρκετά μεγάλο μέρος της γερμανικής ποίησης απέξω» δήλωσε το 1964 σε συνέντευξή της στη γερμανική εθνική τηλεόραση. «Τα ποιήματα είναι πάντα κατά κάποιον τρόπο στο πίσω μέρος του μυαλού μου». Το τελευταίο ποίημα, που βρίσκεται στο αρχείο της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, έχει την ένδειξη «Ιανουάριος 1961, Εβανστον». Η δημιουργός του επρόκειτο να αναχωρήσει από το Πανεπιστήμιο Northwestern για να παρακολουθήσει τη δίκη του Αδόλφου Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ. Αυτό που είδε εκεί μπορεί να σηματοδότησε το τέλος της ποίησης για τη Χάνα Αρεντ.