Απολίτιστα ή μοντέρνα «ξαδέρφια» του ανθρώπου;

Ο Νεάντερταλ, ο ανθρωπίδης που θεωρείται πρόγονος του σημερινού ανθρώπου, υπολογίζεται ότι εμφανίστηκε στη Γη πριν από 300.00 με 350.000 χρόνια και εξαφανίστηκε πριν από περίπου 40.000 χρόνια, χωρίς ν’ αφήσει πίσω του εικόνες του.

Το κενό αυτό ήθελε να συμπληρώσει το 1888 ο γερμανός ανθρωπολόγος και ανατόμος Χέρμαν Σαφχάουζεν, ο οποίος αντλώντας έμπνευση από τα απολιθωμένα οστά που είχαν βρει το 1856 εργάτες στην κοιλάδα του Νεάντερ της Γερμανίας και θεωρήθηκαν τα πρώτα απομεινάρια αυτού του είδους, έκανε το πορτρέτο του.

Αν και τα οστά αυτά αποτελούνταν ουσιαστικά από την κορυφή ενός κρανίου, με μακρόστενους οφθαλμούς και φαρδιά φρύδια χωρίς άλλα χαρακτηριστικά προσώπου από κάτω, ο Σαφχάουζεν δεν πτοήθηκε και συμπλήρωσε τα κενά, καταλήγοντας σ’ ένα τριχωτό, βραχύσωμο πλάσμα με προεξέχον σαγόνι.

Δεκαοχτώ χρόνια νωρίτερα, ένας άλλος επιστήμονας, ο Γάλλος Λουί Φιγκιέ, είχε δημοσιεύσει μια εκ διαμέτρου αντίθετη εικόνα, με τον Νεαντερταλ να μοιάζει με ένα βιολογικά σύγχρονο άτομο, ντυμένο με γούνα.

Οι διαφορετικές αυτές προσεγγίσεις στη μορφή του πρώτου ανθρώπου πηγάζουν από τις θεωρίες τις οποίες είχαν ασπαστεί οι δύο επιστήμονες. Ο Σαφχάουζεν, ως κοινωνικός δαρβινιστής, πίστευε ότι η κάθε φυλή αντιπροσώπευε διαφορετικά στάδια στη γραμμική πρόοδο της ανθρώπινης εξέλιξης. Κάπως έτσι, τοποθέτησε τον Νεάντερταλ στα σπήλαια ως έναν πρωτόγονο κάτοικό τους, ενώ στα χαρακτηριστικά του τον έκανε να μοιάζει με γορίλα που δεν έχει εκπολιτιστεί και έχρηζε σωματικής και πνευματικής βελτίωσης. Από την άλλη, ο Φιγκιέ, ένας δημιουργιστής, θεωρούσε τον Νεάντερταλ κομμάτι του ανθρώπου που φτιάχτηκε από τον Θεό την έκτη ημέρα της δημιουργίας. Ετσι, έφτιαξε τον σωματότυπό του με τις σύγχρονες ανθρώπινες προδιαγραφές ενώ τα μωρά του έπρεπε να μάθουν τον πολιτισμένο τρόπο ζωής.

Τα πρώιμα σκίτσα

Από αυτήν την πρώτη προσπάθεια απεικόνισης των προγόνων μας μέχρι σήμερα έχει χυθεί άφθονο μελάνι για τη λεπτομερή αποτύπωση των χαρακτηριστικών τους. Ολες αυτές οι εικόνες, όμως, πρέπει να τοποθετηθούν στο ιστορικό τους πλαίσιο γιατί συχνά οι κοινωνικές και πολιτικές απόψεις που επικρατούν σε κάθε εποχή επηρεάζουν την απόδοση των εκάστοτε στοιχείων. Τα πρώιμα σκίτσα των Νεάντερταλ περιείχαν σε μεγάλο βαθμό αυθαιρεσίες αφού μέχρι πριν τον 20ό αιώνα είχαν εντοπιστεί διάσπαρτα μόνο οστά των πλασμάτων εκείνων.

Για την εικονογράφηση του 1909 «The Man of La Chapelle-aux-Saints», ο καλλιτέχνης Frantisek Kupka βασίστηκε στην επιστημονική ερμηνεία του Marcellin Boule για τα λείψανα του Νεάντερταλ που βρέθηκαν στη Γαλλία

Ο πρώτος σχεδόν άθικτος σκελετός βρέθηκε το 1908 στο Λα Σαπέλ-ο-Σαιντ της Γαλλίας. Ο παλαιοανθρωπολόγος Μαρσελίν Μπουλ, που τον ανέλυσε, τοποθέτησε τους Νεάντερταλ πιο κοντά στους πιθήκους παρά τους ανθρώπους, γι’ αυτό και στο σκίτσο που έκανε έφτιαξε μια τριχωτή σκυφτή πιθηκοειδή φιγούρα με ρόπαλο και πέτρες στα χέρια. Αυτή η προσέγγιση απείχε σημαντικά από του βρετανού ανατόμου Αρθουρ Κιθ, ο οποίος θεωρούσε τους Νεάντερταλ κρίκους της ευρωπαϊκής αλυσίδας γενεαλογίας. Ο ίδιος, άλλωστε, ήταν πεπεισμένος ότι ο άνθρωπος προέρχεται από την Ευρώπη, οπότε στις εικόνες που έφτιαξε έδωσε αντίστοιχες εξελιγμένες προσεγγίσεις των πρώτων προσώπων. Τοποθέτησε λοιπόν τον Νεάντερταλ δίπλα στη φωτιά να φτιάχνει πέτρινα εργαλεία ενώ φορούσε γούνινα ρούχα κι ένα κολιέ.

Αμφότερες οι προσεγγίσεις, αν και αποτύπωναν μια διαφορετική θέση στην ανθρώπινη εξέλιξη για τον Νεάντερταλ, σύμφωνα με το περιοδικό ανθρωπολογίας «Sapiens», επηρεάστηκαν από τη δημοτικότητα της «επιστήμης των φυλών». Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την ξεπερασμένη, πλέον, άποψη, οι φυλές θεωρούνταν ως βιολογικά διακριτές ομάδες που μπορούσαν να οργανωθούν σε μια ιεραρχία. Οι Νεάντερταλ έγιναν το εργαλείο για την προώθησή της. Η θεώρηση αυτή ήρθε να ανατραπεί μετά τις φρίκες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε ο επιστημονικός αυτός ρατσισμός περί ανωτερότητας συγκεκριμένων πληθυσμών από βιολογικής, πνευματικής και πολιτισμικής άποψης κατέρρευσε.

Η μεγάλη αλλαγή

Σε αυτή τη μεταιχμιακή εποχή, οι Γουίλιαμ Στράους Τζούνιορ και Αλεξάντερ Κέιβ επέστρεψαν στην αρχική ανάλυση του Μπουλ για τον σκελετό του Λα Σαπέλ-ο-Σαιντ. Μάλιστα, το 1957 κατέγραψαν τις ανακρίβειές της, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως αν ένας καλοντυμένος Νεάντερταλ, ξυρισμένος και λουσμένος, κυκλοφορούσε στο μετρό της Νέας Υόρκης, θα ήταν «αμφίβολο αν θα τραβούσε προσοχή περισσότεροι από κάποιους άλλους κατοίκους της». Η μεγάλη αλλαγή, όμως, ως προς την αντιμετώπιση του συγκεκριμένου είδους, ήρθε 15 χρόνια αργότερα, όταν ο αρχαιολόγος Ραλφ Σολέσκι ασχολήθηκε το 1971 με τις ανασκαφές του σπηλαίου Σανιντάρ στο Ιράκ. Εκεί διαπίστωσε ότι οι Νεάντερταλ φρόντιζαν τους άρρωστους συγγενείς τους και αν εκείνοι πέθαιναν, τους έθαβαν με λουλούδια, σχολιάζοντας ότι «αν και το σώμα ήταν αρχαϊκό, το πνεύμα ήταν σύγχρονο». Σημερινές έρευνες έδειξαν ότι η γύρη που εντόπισε ο Σολέσκι ήταν μάλλον από τρωκτικά που έσκαβαν αλλά η θεωρία του είχε μεγάλο αντίκτυπο στην επιστημονική κοινότητα.

Ακόμα και σήμερα, τόσο οι κοινωνικές όσο και οι πολιτικές προσλαμβάνουσες επηρεάζουν την παρουσίαση των Νεάντερταλ. Οι σύγχρονες απεικονίσεις τους που εντοπίζονται στα μουσεία αλλά και την ποπ κουλτούρα τούς θέλουν να έχουν πλέον ανοιχτόχρωμο δέρμα, όπως προστάζει γενετική έρευνα η οποία έγινε στα μέσα της δεκαετίας του 2000. Ωστόσο, μετέπειτα έρευνες που εξέτασαν περισσότερο DNA κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι κάποια μέλη της ομάδας αυτής είχαν πιο σκούρο δέρμα, καστανά μάτια και βαθιά κόκκινα μαλλιά.