5 κινηματογραφικά μανιφέστα που έγραψαν Ιστορία

Μέσα από ένα πεντάπτυχο κινηματογραφικό αφιέρωμα και μια έκδοση, το 26ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (7 – 17 Μαρτίου) επιστρέφει στις θεμελιώδεις αρχές του ντοκιμαντέρ και του κινηματογράφου. «Σε μια εποχή όπου η έννοια του manifestation / manifesting κυριαρχεί σε κάθε έκφανση της μοντέρνας ζωής, από τα κοινωνικά δίκτυα μέχρι τη δημόσια σφαίρα, τις διεκδικήσεις και την καλλιτεχνική δημιουργία, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης επιστρέφει στις θεμελιώδεις αρχές του ντοκιμαντέρ και του κινηματογράφου, επανασυστήνοντας διακηρύξεις διαχρονικές, αλλά και εξαιρετικά επίκαιρες». Με αυτή την ανακοίνωση οι διοργανωτές του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης παρουσιάζουν το πεντάπτυχο κινηματογραφικό αφιέρωμα που καλύπτει τα πιο επιδραστικά μανιφέστα στην ιστορία του κινηματογράφου αλλά και την ειδική δίγλωσση έκδοση για τα κινηματογραφικά μανιφέστα που έχουν διαμορφώσει, μεταβάλει και επαναπροσδιορίσει τη θεωρητική ταυτότητα και το «καταστατικό του ντοκιμαντέρ».

Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή

Τζίγκα Βερτόφ, ΕΣΣΔ, 1929, 67′

Ενας οπερατέρ προσπαθεί να απαθανατίσει το αστικό τοπίο της σοβιετικής κοινωνίας, του οίκου του «Νέου Ανθρώπου», με όλη τη μηχανοκίνητη τεχνολογία του. Είναι ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή και κινηματογραφεί την Οδησσό για 24 ώρες, από νωρίς το πρωί, όταν η πόλη ακόμη κοιμάται, μέχρι αργά το βράδυ. Σταδιακά η πόλη ανεβάζει ταχύτητες και μπαίνει στον δικό της ρυθμό. Κινηματογραφιστής και θεωρητικός του σινεμά o Τζίγκα Βερτόφ, 10 χρόνια μετά την είσοδό του στην 7η Τέχνη, δημιούργησε την πιο δημοφιλή και ευρέως διαδεδομένη ταινία-μανιφέστο, αποζητώντας τη δημιουργία μιας «απόλυτης κινηματογραφικής γλώσσας», η οποία θα ήταν εντελώς διακριτή από αυτή του θεάτρου και της λογοτεχνίας. Το αποτέλεσμα είναι ένα πειραματικό εγχείρημα που κάνει χρήση ενός πλήθους νέων κινηματογραφικών τεχνικών, με το μοντάζ να παράγει έναν συντριπτικό καταιγισμό πλάνων.

Η κριτική του διαχωρισμού

Γκι Ντεμπόρ, Γαλλία, 1961, 17′

Με αυτή την ολιγόλεπτη «αντι-κινηματογραφική» δημιουργία, ο γάλλος φιλόσοφος Γκι Ντεμπόρ διατυπώνει το σιτουασιονιστικό του μανιφέστο, προβάλλοντας υποτίτλους και έναν ντοκιμαντερίστικο σχολιασμό πάνω σε αρχειακό υλικό, εξώφυλλα βιβλίων, επαναφωτογραφημένες φωτογραφίες, όψεις από παριζιάνικες γειτονιές, αλλά και μια φαινομενικά αληθοφανή καταγραφή του ιδίου και των φίλων του καθώς περιπλανιούνται σε καφέ και δρόμους της πόλης. Για τον Ντεμπόρ «το κινηματογραφικό θέαμα έχει τους δικούς του κανόνες, οι οποίοι διευκολύνουν την παραγωγή ενός τελικού προϊόντος που προκαλεί ικανοποίηση. Ωστόσο, η δυσαρέσκεια και η έλλειψη ικανοποίησης είναι η πραγματικότητα που πρέπει να θεωρείται σημείο αφετηρίας. Είτε πρόκειται για δραματουργία είτε για ντοκιμαντέρ, η βασική λειτουργία του σινεμά είναι να παρουσιάσει μια ψευδή και απομονωμένη συνοχή ως υποκατάστατο μιας επικοινωνίας και δραστηριότητας που είναι απούσες. Για να επιτευχθεί η απομάγευση του ντοκιμαντέρ είναι απαραίτητο να αποδομήσουμε το αντικείμενό του».

Treatise on Venom and Eternity

Ιζιντόρ Ιζού, Γαλλία, 1951, 120′

Αυτό το εντελώς άγνωστο στην Ελλάδα φιλμ είναι το πρώτο κινηματογραφικό «μανιφέστο Λετρισμού» και ο δημιουργός του, Ιζιντόρ Ιζού, το παρουσίασε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών το 1951, χωρίς μάλιστα να έχει προσκληθεί. Εκείνη τη χρονιά το «Treatise on Venom and Eternity» απέσπασε το βραβείο κοινού αβανγκάρντ. Είναι αξιοσημείωτο ότι την αφίσα της ταινίας επιμελήθηκε ο Ζαν Κοκτό για την προώθηση και την κυκλοφορία της έναν χρόνο μετά στα Ηλύσια Πεδία. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Ιζού, το «Treatise on Venom and Eternity» είναι η προσωπική του επανάσταση κατά του σινεμά: ο ήχος και η εικόνα σκόπιμα δεν έχουν συσχέτιση μεταξύ τους, ενώ το φιλμ έχει αποχρωματιστεί και γδαρθεί. Η ταινία αποτελεί έργο-ορόσημο που προανήγγειλε τον κινηματογράφο του Λετρισμού και του Σιτουασιονισμού που θα ακολουθούσε και επηρέασε πολλούς πειραματιστές σκηνοθέτες.

Οι πέντε δοκιμασίες

Λαρς φον Τρίερ & Γιόργκεν Λεθ, Δανία – Ελβετία – Βέλγιο – Γαλλία, 2003, 90′

Μαζί με τον δανό βετεράνο ντοκιμαντερίστα Γιόργκεν Λεθ, ο Λαρς φον Τρίερ στην παρθενική του ενασχόληση με το ντοκιμαντέρ προκαλεί τους συμβατικούς τρόπους παραγωγής ντοκιμαντέρ και ταινιών μυθοπλασίας. Πώς; Προκαλώντας τον Λεθ που το 1967 γύρισε τη 12λεπτη μικρού μήκους «The Perfect Human» να δημιουργήσει πέντε ακόμα ριμέικ της. Θέμα του «The Perfect human» είναι η ανθρώπινη συμπεριφορά και πρόκειται για μια ταινία που ο Τρίερ θαυμάζει ιδιαίτερα και έχει δει περισσότερες από 20 φορές. Ομως ο πρίγκιπας της κινηματογραφικής προβοκάτσιας δημιούργησε στον Λεθ εμπόδια για κάθε ριμέικ, αναγκάζοντάς τον με αυτόν τον τρόπο να αναθεωρήσει την πλοκή και τους χαρακτήρες της αρχικής ταινίας του 1967. Είναι ένα εντυπωσιακό διερευνητικό ταξίδι στο φαινόμενο της κινηματογραφικής δημιουργίας, μια συναρπαστική και παιχνιδιάρικη ταινία για έναν σκηνοθέτη που όχι μόνο επανεξετάζει αλλά και ξαναφτιάχνει από την αρχή μία από τις πρώτες του δημιουργίες.

Σινεμά βεριτέ

Πίτερ Γουιντόνικ, Καναδάς, 1999, 110′

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η επανάσταση του σινεμά βεριτέ (ο κινηματογράφος της αλήθειας) εκφράστηκε σε διάφορες χώρες και είχε διάφορες ονομασίες. Free Cinema, Direct Cinema, Candid Eye, Cinéma Vérité, και ξέσπασε ταυτόχρονα στην Αγγλία, στη Γαλλία, στις ΗΠΑ και στον Καναδά. Οπου εμφανίστηκε, σήμανε έναν εντελώς καινούργιο τρόπο κατανόησης του κινηματογράφου, των θεατών και του κόσμου μας. Θέμα του ντοκιμαντέρ του Γουιντόνικ είναι το ίδιο το ντοκιμαντέρ, μια αναδρομή στην ιστορία του και στα καλύτερα ντοκιμαντέρ του 20ού αιώνα. Είναι όμως μια αποτίμηση της κληρονομιάς που μας άφησε η επανάσταση του σινεμά βεριτέ, δημιούργημα μιας ομάδας παθιασμένων ανταρτών, πρωτοπόρων του είδους, όπως οι Μισέλ Μπρο, Ρόμπερτ Ντρου, Γουλφ Κένινγκ, Ρίτσαρντ Λίκοκ, αδελφοί Μέιζλς, Ντον Πένεμπεϊκερ, Πιέρ Περό, Ζαν Ρους, Χόουπ Ράιντεν και Φρεντ Ουάιζμαν. Ολοι εμφανίζονται σε αυτή την ταινία.

12 μεγάλες στιγμές

Η ειδική δίγλωσση έκδοση του Φεστιβάλ ανατέμνει 24 κινηματογραφικά μανιφέστα δημιουργών και θεωρητικών του σινεμά και λειτουργεί ως «καταγωγικός χάρτης της πορείας του ντοκιμαντέρ στον κινηματογραφικό και ιστορικό χρόνο». Στην έκδοση περιλαμβάνεται και κείμενο του επιμελητή της, καλλιτεχνικού διευθυντή του ΦΚΘ Ορέστη Ανδρεαδάκη, ο οποίος το 2020 διατύπωσε 20 σκέψεις για τη νέα εποχή ντοκιμαντέρ με τίτλο «Το ντοκιμαντέρ, η μίμηση της πραγματικότητας και η μη πραγματικότητα των μιμήσεων». Η έκδοση σε συντονισμό Γκέλυς Μαδεμλή  και σχεδιασμό Karlopoulos & Associates (Γιάννης Καρλόπουλος, Βιργινία Χριστάκου) θα κυκλοφορήσει στη διάρκεια του 26ου ΦΝΘ και θα πωλείται στα πωλητήρια του Φεστιβάλ και στο e-shop του. Η τιμή της θα είναι 9 ευρώ.

1932. Ο Τζιμ Γκρίρσον διατυπώνει τους πρωταρχικούς κανόνες του ντοκιμαντέρ, επικρίνοντας τον ρομαντικοποιημένο εξωτισμό των στούντιο και προτάσσοντας την κοινωνική ευθύνη του ντοκιμαντέρ.

1933. O Οζγουελ Μπλέικστον αναζητά τον χαμένο ακαδημαϊσμό του ντοκιμαντέρ, απορρίπτοντας τον αχρείαστο «εξωραϊσμό» του είδους.

1967. Στα Στοιχεία του κενού, ο Γκρέγκορι Μαρκόπουλος ανατέμνει τη νέα γλώσσα της εικόνας, εκφράζοντας την ελπίδα πως δυνητικά μπορεί να οδηγήσει στη γέννηση νέων εθνικών κινηματογραφιών.

1970. Το μανιφέστο του Ζαν-Λικ Γκοντάρ απηχεί την έναρξη της μαοϊκής του περιόδου και τον θαυμασμό του για τις θεωρίες και την παρακαταθήκη του Τζίγκα Βερτόφ.

1974. Στο Μανιφέστο για έναν κινηματογράφο χωρίς σεξισμό από την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου, ο κινηματογράφος συνδέεται με τις φεμινιστικές διεκδικήσεις και τον αγώνα κατά της πατριαρχικού κατεστημένου.

1987. O Σταύρος Τορνές, στο «Γιατί κάνω κινηματογράφω;» αποκηρύσσει το μάταιο κυνήγι της εικαστικής τελειότητας στον κινηματογράφο, δίνοντας προτεραιότητα στην απελευθερωτική δύναμη του απρόβλεπτου.

1995. ΔΟΓΜΑ ’95. Προερχόμενο από τη Δανία και με εγκέφαλο τον Λαρς Φον Τρίερ αυτό το θνησιγενές μανιφέστο κάλεσε τους κινηματογραφιστές να ασπαστούν έναν «όρκο αγνότητας» που ξορκίζει το φάντασμα της θεωρίας του δημιουργού επαναπροσδιορίζοντας τους θεμελιώδεις κανόνες για όλα τα δομικά στοιχεία της κινηματογραφικής κατασκευής.

1999. Ο Βέρνερ Χέρτσογκ, στο μανιφέστο που τιτλοφορείται «Η Διακήρυξη της Μινεσότα: Μαθήματα από το σκοτάδι», αποδομεί το περιεχόμενο του σινεμά βεριτέ και διερευνά τα θολά όρια ανάμεσα στο γεγονός και την αλήθεια στην πραγματικότητα του ντοκιμαντέρ.

2001. Η Ανα Κρόσναμπλ, στο Pluginmanifesto διατρανώνει τα οφέλη και τις ανεξερεύνητες δυνατότητες που προσέφερε η τεχνολογική επανάσταση των αρχών του 21ου αιώνα.

2006. Ο Βίκτορ Κοσακόφσκι ορίζει τους δικούς του Δέκα κανόνες για τη δημιουργία ντοκιμαντέρ, καλώντας τους ντοκιμαντερίστες να αποφύγουν τον διδακτισμό του προκαθορισμένου μηνύματος.

2008. Ο σπουδαίος ντοκιμαντερίστας Αλμπερτ Μέιζλς εκφράζει την πεποίθηση ότι αποστολή ενός σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ είναι να αιχμαλωτίσει την αλήθεια της στιγμής και να τη μεταφέρει στο κοινό.

2009. Η Σάλι Πότερ, στο «Μανιφέστο του ξυπόλητου κινηματογράφου» αναζητεί τον λεγόμενο «γυμνό κινηματογράφο», διατρανώνοντας την ανάγκη διατήρησης της καλλιτεχνικής ανεξαρτησίας απέναντι στις οικονομικές και κάθε άλλου είδους πιέσεις.