Οι φωνές των χαμένων φιλοσόφων: Παπύροι του Ερκουλάνεουμ ζωντανεύουν χάρη στην Τεχνητή Νοημοσύνη

Κάπου βαθιά μέσα σε έναν επιταχυντή σωματιδίων, κοντά στη Νάπολη, ο θεωρητικός φυσικός Τζόρτζιο Αντζελότι στερεώνει προσεκτικά έναν μαύρο κύλινδρο πάνω σε μια βάση. Μοιάζει με ένα ασήμαντο κομμάτι κάρβουνο. Όμως αυτό το εύθραυστο αντικείμενο είναι ένας πάπυρος ηλικίας δύο χιλιάδων ετών – ένα από τα σπάνια και σχεδόν άθικτα κατάλοιπα του Herculaneum, της μικρής πόλης που αφανίστηκε μαζί με την Πομπηία το 79 μ.Χ., όταν ο Βεζούβιος έθαψε τα πάντα κάτω από στάχτη και λάβα.

Η συλλογή των καμένων παπύρων, που ήρθε στο φως τον 18ο αιώνα, προέρχεται από μια πολυτελή ρωμαϊκή έπαυλη του 1ου αιώνα π.Χ., πιθανότατα ιδιοκτησίας του Λεύκιου Καλπούρνιου Πίσωνα Καισωνίνου — πεθερού του ίδιου του Ιουλίου Καίσαρα. Εκεί, μέσα σε μια αίθουσα που πιθανότατα λειτουργούσε ως βιβλιοθήκη, εκατοντάδες έργα φιλοσόφων και συγγραφέων μετατράπηκαν κυριολεκτικά σε κάρβουνο. Για αιώνες, κανείς δεν μπορούσε να τα διαβάσει χωρίς να τα καταστρέψει.

Σήμερα, όμως, η τεχνολογία προσφέρει ένα δεύτερο θαύμα. Ο Αντζελότι και η διεπιστημονική του ομάδα χρησιμοποιούν εξελιγμένες ακτίνες Χ και αλγορίθμους τεχνητής νοημοσύνης για να «ξετυλίξουν» τα εύθραυστα αυτά χειρόγραφα χωρίς να τα αγγίξουν. Οι εικόνες που προκύπτουν αποκαλύπτουν σταδιακά γράμματα, λέξεις και φράσεις – τις πρώτες σιωπηλές φωνές που ακούγονται έπειτα από δύο χιλιετίες.

Για να φτάσουν σε αυτό το σημείο, χρειάστηκαν χρόνια συνεργασίας φυσικών, ιστορικών, μαθηματικών και προγραμματιστών απ’ όλο τον κόσμο. Μέσα από διαδικτυακές πλατφόρμες, εθελοντές με κώδικα εντόπιζαν λεπτές διαφορές στη σύσταση του άνθρακα, βοηθώντας τους αλγόριθμους να διακρίνουν το μελάνι από το μαυρισμένο φόντο. Το αποτέλεσμα θυμίζει περισσότερο ανασκαφή δεδομένων παρά αρχαιολογική εκσκαφή – μόνο που εδώ δεν σκάβουν στο χώμα, αλλά στο ίδιο το υλικό της Ιστορίας.

Η προοπτική είναι συναρπαστική. Αν η μέθοδος αποδώσει πλήρως, οι ερευνητές θα μπορέσουν να ανασυνθέσουν εκατοντάδες ακόμη παπύρους. Κάποιοι πιστεύουν ότι μεταξύ τους μπορεί να υπάρχουν άγνωστα έργα Επικούρειων φιλοσόφων ή ακόμη και τα πρώτα γραπτά των πρώτων Χριστιανών. Μια ολόκληρη βιβλιοθήκη που ο χρόνος είχε σβήσει επιστρέφει στο φως, όχι χάρη σε κάποιο θαύμα, αλλά στην ανθρώπινη επιμονή και περιέργεια.

Στην ουσία, η προσπάθεια αυτή δεν αποκαθιστά μόνο χαμένα κείμενα, αλλά και την ίδια την έννοια του πολιτισμού: τη διαρκή αναζήτηση της γνώσης, ακόμη κι όταν αυτή κρύβεται κάτω από στρώματα στάχτης και λήθης. Όσο οι ακτίνες διαπερνούν το σκοτάδι, οι φωνές εκείνων που έγραψαν πριν από είκοσι αιώνες ψιθυρίζουν ξανά – κι εμείς ακούμε για πρώτη φορά όσα είχαν σωπάσει από τότε που ο Βεζούβιος σκέπασε τον κόσμο τους.