Μείωση των παιδιών ανά γυναίκα για τις γενιές του 1950 και του 1980 στις ευρωπαϊκές χώρες

Σημαντικές αλλαγές καταγράφονται στη γονιμότητα των γυναικών στην Ευρώπη τις τελευταίες δεκαετίες, όπως αποκαλύπτει πρόσφατη μελέτη του Ινστιτούτου Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών. Οι καθηγητές Δημογραφίας και ιδρυτικά μέλη του Ινστιτούτου, Βύρων Κοτζαμάνης και Αναστασία Κωστάκη, υπογράφουν την έρευνα η οποία εξετάζει τις μεταβολές ανάμεσα στις γενιές που γεννήθηκαν το 1952 και το 1982 σε 25 ευρωπαϊκές χώρες.

Όπως σημειώνουν οι δύο ερευνητές, σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ε.Ε., παρατηρείται πτωτική πορεία στον αριθμό των παιδιών που αποκτούν οι γυναίκες, με ταυτόχρονη αύξηση της μέσης ηλικίας τεκνοποίησης. Παράλληλα, παραμένει σχετικά ισχυρή η επιθυμία για περισσότερα από δύο παιδιά κατά μέσο όρο – με μικρή μείωση στις νεότερες γενιές.

Το κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον για τη δημιουργία οικογένειας έχει αλλάξει ριζικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Β. Κοτζαμάνης και Α. Κωστάκη, στο τελευταίο ψηφιακό δελτίο (FOCUS 7) του Ινστιτούτου, επισημαίνουν τις βασικές τομές: επικράτηση του ατομικισμού, αυξημένη εστίαση στην προσωπική αυτο-εκπλήρωση, ταχύτατη αστικοποίηση, συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, μεγαλύτερη παραμονή στο εκπαιδευτικό σύστημα και δυσκολία συνδυασμού οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής.

Ιδιαίτερα τονίζεται το υψηλό κόστος ανατροφής παιδιών, η ευρεία χρήση σύγχρονων μεθόδων αντισύλληψης, αλλά και τα προβλήματα ένταξης στην αγορά εργασίας και πρόσβασης σε προσιτή κατοικία για τους νέους. Ταυτόχρονα, οι αλλαγές αυτές οδήγησαν στη μείωση του ρόλου του παραδοσιακού οικογενειακού μοντέλου, δίνοντας έμφαση στη διπλή εργασία και την ευαλωτότητα της σύγχρονης οικογένειας, με συνεπαγόμενη αύξηση των μονογονεϊκών νοικοκυριών.

Στατιστικές διαφορές και συγκρίσεις ανάμεσα στις χώρες

Η ανάλυση των στοιχείων δείχνει ότι οι γυναίκες που γεννήθηκαν το 1952 είχαν, σε 22 από τις 25 χώρες, περισσότερο από 1,8 παιδιά κατά μέσο όρο, με κάποιες να ξεπερνούν ακόμη και το όριο ανανέωσης γενεών (2,1 παιδιά ανά γυναίκα). Σε πέντε χώρες (Γαλλία, Σλοβακία, Βουλγαρία, Πολωνία, Ισπανία), τα ποσοστά ήταν ακόμη υψηλότερα.

Αντιθέτως, για τις γυναίκες που γεννήθηκαν το 1982, τα δεδομένα είναι σαφώς χαμηλότερα: μόλις σε εννέα χώρες διατηρήθηκε ο μέσος όρος πάνω από 1,8 παιδιά, σε δώδεκα κυμάνθηκε μεταξύ 1,5 και 1,75, ενώ σε τέσσερις χώρες –μεταξύ αυτών και η Ελλάδα– υποχώρησε ακόμη και κάτω από 1,5 παιδί ανά γυναίκα. Σε καμία χώρα, πλέον, δεν καταγράφονται μέσοι όροι που υπερβαίνουν το όριο των 2,1 παιδιών.

Εξαιρετικού ενδιαφέροντος είναι το λεγόμενο “fertility gap”, δηλαδή η διαφορά ανάμεσα στην επιθυμητή και την τελικά αποκτώμενη γονιμότητα, η οποία παραμένει σημαντική κυρίως σε όσες χώρες το ποσοστό είναι κάτω από το 1,5.

Τέσσερις ευρωπαϊκές ομάδες αναλόγως των τάσεων

Με βάση τις μεταβολές στη γονιμότητα μεταξύ των γενεών 1952 και 1982, οι ερευνητές διακρίνουν τέσσερις κατηγορίες:

• Πρώτη ομάδα: Βέλγιο, Δανία, Φινλανδία, Γαλλία, Ολλανδία, Λετονία, Σουηδία, Εσθονία, Νορβηγία και Λιθουανία – με διαχρονικά υψηλή γονιμότητα και ελάχιστη πτώση στους δείκτες.
• Δεύτερη ομάδα: Σλοβακία, Πορτογαλία, Ουγγαρία, Βουλγαρία, Τσεχία – αρχικά υψηλούς δείκτες (1,94 – 2,28), αλλά πτώση σε ενδιάμεσα επίπεδα (1,55 – 1,69 παιδιά/γυναίκα).
• Τρίτη ομάδα: Γερμανία, Αυστρία, Κροατία, Λουξεμβούργο, Σλοβενία, Ελβετία – με ενδιάμεση γονιμότητα τόσο το 1952 (1,76–1,84) όσο και το 1982 (1,59–1,71), διαφοροποιημένη με σχετικά ήπια πτώση.
• Τέταρτη ομάδα: Ισπανία, Ιταλία, Πολωνία, Ελλάδα – χώρες όπου η γονιμότητα από πολύ υψηλή το 1952 (1,85–2,14) υποχώρησε ραγδαία κάτω από το 1,5 το 1982.

Η επόμενη γενιά και το μέλλον των δημογραφικών τάσεων

Για τις νεότερες γενιές, οι προβλέψεις γίνονται όλο και πιο αβέβαιες. Ακόμη και στις χώρες όπου η γενιά του 1982 διατηρεί σχετικά υψηλή γονιμότητα, η τελευταία δεκαετία σημαδεύτηκε από:

– άνοδο του “οικολογικού άγχους”,

– αυξημένα επίπεδα αβεβαιότητας λόγω διεθνών κρίσεων και πανδημιών,

– ταχεία αύξηση ομόφυλων ζευγαριών,

– συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας,

– διευρυνόμενη συζήτηση για κοινωνική αλληλεγγύη μεταξύ ομάδων και γενεών.

Οι ερευνητές υπογραμμίζουν ότι οι γενιές Ζ – όσες και όσοι γεννήθηκαν μετά το 1990 – αναμένεται να έχουν χαμηλότερα επίπεδα τόσο επιθυμητής όσο και πραγματοποιημένης γονιμότητας, εξαιτίας των παραπάνω παραγόντων.

Ο ρόλος της κρατικής πολιτικής και του κοινωνικού κράτους

Ο καθηγητής Βύρων Κοτζαμάνης, μιλώντας στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, επισημαίνει πως:

«Στις χώρες εκείνες που η γενεά του 1952 είχε υψηλή γονιμότητα και, αφενός μεν ελήφθησαν έγκαιρα υπόψη οι σημαντικές αλλαγές που έγιναν μεταπολεμικά σε πλήθος πεδίων, αφετέρου δε υιοθετήθηκαν και στοχευμένες πολιτικές, οι οποίες, με την ταυτόχρονη ανάπτυξη ενός αποτελεσματικού κράτους πρόνοιας στήριξαν όχι μόνον την οικογένεια και το παιδί αλλά κάλυψαν και τον γονέα/τους γονείς από βασικούς κινδύνους για το μέλλον, ο αριθμός των παιδιών που απέκτησε η γενεά του 1982 ελάχιστα υπολείπεται από εκείνον των μητέρων τους. Σε κάποιες άλλες όμως χώρες, η απουσία αντίστοιχων μέτρων και πολιτικών είχε ως αποτέλεσμα την ταχύτατη μείωση του αριθμού των παιδιών ανάμεσα στη γενεά του 1952 και σε αυτήν του 1982».