Ο πόλεμος του Πούτιν και η ρουλέτα του Τσερνόμπιλ

Ο πόλεμος του Πούτιν αυξάνει τον κίνδυνο ενός άλλου Τσερνόμπιλ, λέει ο ιστορικός που μελέτησε την πυρηνική καταστροφή του 1986, συγγράφοντας ένα βιβλίο το οποίο κατέπληξε αναγνώστες και τηλεθεατές, μετά την τηλεοπτική του μεταφορά. Τώρα, το νέο βιβλίο τού Σέρχι Πλόχι, προειδοποιεί ότι η απειλή της πυρηνικής τρομοκρατίας έχει αυξηθεί. Δεν υπάρχουν, λέει ο 67χρονος καθηγητής Ουκρανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, πολλές διασκεδαστικές ιστορίες από τον πόλεμο μεταξύ της Ρωσίας και της πατρίδας του Ουκρανίας. Αλλά δεν μπορούσε παρά να χαμογελάσει με μια πρόσφατη είδηση. Το χαμόγελό του προκλήθηκε από ανακοίνωση του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών, το οποίο αντιμέτωπο με την προοπτική να προχωρήσουν οι ουκρανικές δυνάμεις πέρα από τα σύνορα προς έναν ρωσικό πυρηνικό σταθμό στο Κουρσκ, ζητούσε επείγουσα επέμβαση από τη Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (ΔΥΑΕ).

Δεδομένης της συμπεριφοράς της Ρωσίας τα τελευταία δύο χρόνια – βομβαρδισμός και κατάληψη με τη βία του ουκρανικού πυρηνικού σταθμού ηλεκτροπαραγωγής στη Ζαπορίζια, και για ένα διάστημα κατάληψη της μολυσμένης τοποθεσίας στο Τσερνόμπιλ με πλήρη περιφρόνηση των κινδύνων που εμπεριέχει, η ειρωνεία της κατάστασης ήταν ακραία ακόμη και για εκείνον.

Ο Πλόχι, ο διάσημος ιστορικός του Χάρβαρντ, είναι ο συγγραφέας της αφήγησης όχι μόνο της γένεσης του τρέχοντος πολέμου αλλά και της καταστροφής του Τσερνόμπιλ το 1986 (για την οποία τιμήθηκε με το βραβείο Baillie Gifford το 2018, και η οποία αποτέλεσε πηγή για το δράμα του HBO με θέμα την πυρηνική καταστροφή, την επόμενη χρονιά). Το νέο βιβλίο του, η «Ρουλέτα του Τσερνόμπιλ», που εκδίδεται τον επόμενο μήνα, αποτελεί μια σοκαριστική περιγραφή του πώς οι εγκαταστάσεις πυρηνικής ενέργειας έχουν μετατραπεί σε ένα  τρομακτικό στοιχείο στο σημερινό πεδίο μάχης.

Με τον ρυθμό ενός θρίλερ

Περιγράφει αναλυτικά, με διακοπτόμενο ρυθμό ενός θρίλερ, τι ακριβώς συνέβη μετά την είσοδο των ρωσικών δυνάμεων στη ζώνη αποκλεισμού του Τσερνόμπιλ την πρώτη εβδομάδα της εισβολής τον Φεβρουάριο του 2022, παγιδεύοντας περισσότερους από 100 εργάτες μέσα στο εργοστάσιο επί σχεδόν πέντε εβδομάδες – μέχρι που απελευθερώθηκαν από την Ουκρανία. Από πολλές απόψεις ο Πλόχι έμελλε να αφηγηθεί αυτή την ιστορία. Ο ιστορικός γεννήθηκε στη σκιά της Ζαπορίζια και μερικές εκατοντάδες μίλια κάτω από το Τσερνόμπιλ (ήταν 19 ετών την εποχή της καταστροφής). Εφυγε από την Ουκρανία το 1991 για να διδάξει στον Καναδά – τέσσερις μήνες που συνέπεσαν με το αποτυχημένο πραξικόπημα στη Μόσχα το οποίο προκάλεσε την τελική κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης και την ανεξαρτησία της Ουκρανίας.

Πολλά από τα γραπτά του από τότε, μου είπε σε μια διαδικτυακή κλήση την περασμένη εβδομάδα γελώντας, ήταν μια προσπάθεια να καταλάβει «τι ακριβώς συνέβη στους τέσσερις μήνες της άδειάς μου». Το ενδιαφέρον με το νέο βιβλίο είναι ότι τα χαοτικά γεγονότα που περιγράφει διαδραματίζονται σε πραγματικό χρόνο. Πολύ συχνά πλέον αναφέρονται μεγάλες πυρκαγιές κοντά στο πυρηνικό εργοστάσιο της Ζαπορίζια.

Το βιβλίο του Πλόχι περιγράφει πώς μέχρι τώρα η ΔΥΑΕ ήταν ανίσχυρη στον μετριασμό αυτών των απειλών – και προβάλλει το επιχείρημα ότι «μέχρι να μάθουμε πώς να προστατεύσουμε τους υπάρχοντες πυρηνικούς σταθμούς, δεν έχουμε καμία δουλειά να κατασκευάσουμε νέους». Αντιθετικά πιστεύει ότι η τρέχουσα απειλή στο Κουρσκ προσφέρει ένα μικρό παράθυρο ελπίδας. «Τώρα που ακόμη και η Ρωσία ζητά βοήθεια από τη ΔΥΑΕ, υπάρχει ίσως μια ευκαιρία», λέει, «να δούμε πόσο ουσιαστικά απροετοίμαστοι είμαστε να αντιμετωπίσουμε μια πυρηνική κρίση μέσα σε έναν πόλεμο, όταν εγκαταστάσεις που κάποιοι οραματίζονταν ως στοιχεία για την ειρήνη γίνονται στοιχεία για πόλεμο».

Ακραία απερισκεψία

Το γεγονός ότι η Ρωσία έχει προσκαλέσει τον Ραφαέλ Γκρόσι, τον επικεφαλής της ΔΥΑΕ, να επισκεφθεί τις εγκαταστάσεις του στο Κουρσκ την επόμενη εβδομάδα, υποστηρίζει προσωρινά αυτήν την ιδέα – αν και η εκτίμηση του Γκρόσι πριν από την επίσκεψη ότι πρόκειται για «ένα εργοστάσιο τύπου Τσερνόμπιλ» στο οποίο «πυρηνικά καύσιμα» στεγάζονται «σε κάτι σαν αθλητική αίθουσα», αυξάνει τον συναγερμό. «Αυτό που ακούμε από τη Ρωσία προς το παρόν είναι απλώς λόγια», λέει ο Πλόχι. «Αλλά μπορεί να έρθει η στιγμή που θα είναι κάτι περισσότερο από μια απλή προσπάθεια να κατηγορηθεί κάποιος άλλος – και ίσως νέα πρωτόκολλα μπορούν να συζητηθούν».

Στρατιώτες έσκαβαν ραδιενεργό χώμα χωρίς καμία προστασία

Οσον αφορά τη σύντομη ρωσική κατοχή του Τσερνόμπιλ, ο Πλόχι λέει ότι θα χρησιμοποιούσε τον όρο «ακραία απερισκεψία». «Πλήρης περιφρόνηση για την υγεία και τη ζωή των ανθρώπων. Από αυτή την άποψη, δείχνει ότι πολύ λίγα έχουν αλλάξει από το 1986 όσον αφορά τη ρωσική πολιτική κουλτούρα».

Το βιβλίο του και το βιβλίο «Φωνές από το Τσερνόμπιλ» της Σβετλάνα Αλεξίγεβιτς δείχνουν ότι το πυρηνικό δυστύχημα ήταν αποτέλεσμα όχι μόνο απαρχαιωμένης τεχνολογίας, αλλά και ενός συστήματος διοίκησης και ελέγχου που μοιραία έδινε προτεραιότητα στην πολιτική του κόμματος έναντι της επιστήμης, της υγείας και της ασφάλειας. Ο Πλόχι πιστεύει ότι το καθεστώς Πούτιν δεν έχει μάθει τίποτα από αυτή την καταστροφή. «Υπάρχει αυτό το επεισόδιο από την τρέχουσα σύγκρουση που καταδεικνύει την έκταση της απερισκεψίας τους», λέει. «Ενώ κατέλαβαν την τοποθεσία, ο ρωσικός στρατός άρχισε να σκάβει χαρακώματα στη ζώνη αποκλεισμού στην άκρη του Ερυθρού Δάσους». Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι ρώσοι στρατιώτες, χωρίς κανέναν προστατευτικό ρουχισμό ή εξοπλισμό, έσκαψαν μερικές από τις πιο τοξικές ραδιενεργές εκτάσεις στη γη.

Η αίθουσα επιχειρήσεων

Η άλλη κομβική σκηνή από το νέο βιβλίο περιλαμβάνει τη στιγμή που οι διοικητές των ρωσικών δυνάμεων μπήκαν στην αίθουσα επιχειρήσεων του εργοστασίου του Τσερνόμπιλ. Το σχέδιό τους ήταν να θέσουν υπό κράτηση τους ειδικούς σε θέματα ασφάλειας και τους επιστήμονες που παρακολουθούσαν το εργοστάσιο, χωρίς κανένα σχέδιο για ό,τι απρόοπτο μπορούσε να προκύψει. Ο Πλόχι περιγράφει πώς η ισορροπία ισχύος στον χώρο άλλαξε γρήγορα καθώς οι υπεύθυνοι του εργοστασίου παρατήρησαν ψύχραιμα ότι αν παρέδιδαν τον έλεγχο, παρέδιδαν επίσης την τεράστια ευθύνη και τους κινδύνους διατήρησης της ασφάλειας του Τσερνόμπιλ. «Αυτή η σκηνή ήταν καταπληκτική», τονίζει ο ιστορικός. «Η έκπληξή μου όταν επισκέφτηκα ξανά το Τσερνόμπιλ μετά το 1986 δεν ήταν μόνο να δω πόσο πολύ δεν είχε αλλάξει η Ρωσία στην προσέγγισή της. Αλλά και για να δούμε πόσο είχε απομακρυνθεί η Ουκρανία από εκείνη την κουλτούρα του 1986. Οι υπεύθυνοι του εργοστασίου πίστευαν στους κανονισμούς και τα πρωτόκολλα. Πίστευαν ότι θα ήταν προδότες αν εγκατέλειπαν τον σταθμό».

«Πρόκειται για μια εκπληκτική ιστορία», σχολιάζει. «Αφορά τους απαχθέντες που απήγαγαν τους απαγωγείς». Ο ρωσικός στρατός ήρθε και πήρε ομήρους και οι όμηροι έστρεψαν αμέσως την πείρα τους εναντίον τους. Για να αφηγηθεί αυτή την ιστορία, ο ιστορικός είχε πρόσβαση στις μαρτυρίες των εμπλεκομένων στην ουκρανική πλευρά, που συγκεντρώθηκαν μετά την απελευθέρωση. «Το Τσερνόμπιλ έχει προφανώς ιδιαίτερη σημασία και νόημα παγκοσμίως, και ιδιαίτερα στην Ουκρανία», λέει, «το καθήκον μου ήταν πραγματικά να βγάλω νόημα από όλο αυτό».

Θέλουν να προκαλέσουν αναταραχή

Επίσης, με τους Ουκρανούς να προελαύνουν στο Κουρσκ, σε ρωσικό έδαφος, οι Ρώσοι που βρίσκονται στη Ζαπορίζια θέλουν να προκαλέσουν αναταραχή, προσθέτει, σχολιάζοντας την κίνησή τους να κάψουν εκατοντάδες λάστιχα δίπλα στους πύργους ψύξης του πυρηνικού εργοστασίου. Κατά τη γνώμη του, όλα αυτά υποστηρίζουν την άποψή του ότι ο κόσμος δεν δίνει αρκετή προσοχή στην κλίμακα της πυρηνικής απειλής. Αισθάνεται σαν Κασσάνδρα – εφιστά την προσοχή σε μια επικείμενη καταστροφή, αλλά κανείς δεν τον ακούει.

Τελικά, πόσο επικίνδυνα είναι τα πράγματα;  «Θα πρέπει να θυμόμαστε την ψυχροπολεμική ομιλία του Τσόρτσιλ για την ισορροπία του τρόμου», καταλήγει ο Πλόχι. «Ηταν ο φόβος της αμοιβαίας καταστροφής που βοήθησε τον κόσμο να αποφύγει την καταστροφή κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Αλλά θα έλεγα ότι η ισορροπία του τρόμου είναι πλέον πιο περίπλοκη. Το  απρόβλεπτο είναι που κάνει αυτή τη φορά τόσο επικίνδυνη».